Tussen 1960 en 1965 bracht de directeur van de Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie dr. Lou de Jong de oorlog in de huiskamers met zijn veelbesproken televisieserie ‘De Bezetting’. In de jaren die volgden raakte de oorlog weer op de achtergrond. De wederopbouw was bijna voltooid, de welvaart groeide en de verzuiling van de maatschappij was aan het verdwijnen. Nieuwe partijen als de PSP en D66 kwamen op. Tegen deze achtergrond is het opmerkelijk dat een jonge filmmaker met het plan kwam om een documentaire te maken over Anton Mussert, de voormalige leider van de NSB. In die tijd werden Mussert en de NSB volledig doodgezwegen. De diepe wond van de collaboratie was nog niet geheeld. Debatten over de vrijlating van oorlogsmisdadigers als de vier van Breda leverden emotionele discussies op. Voormalig NSB’ers waren bijna allemaal teruggekeerd in de maatschappij, maar werden nog verguisd. Aandacht besteden aan Mussert en zijn beweging was nog een brug te ver.

De VPRO zag echter wel iets in het plan en de later beroemde filmregisseur Paul Verhoeven – o.a. ‘Turks Fruit’, ‘Soldaat van Oranje’ en ‘Zwartboek’ – ging aan het werk. Het resultaat, ‘Portret van Anton Mussert’, zou op 23 oktober 1968 worden uitgezonden. Dat ging niet door. De directie van de VPRO begon te twijfelen. Om problemen te voorkomen werd overlegd met Lou de Jong. In die tijd was zijn mening doorslaggevend. Waarom is onduidelijk, maar de uitzending werd geschrapt. Een jaar later werd na enkele aanpassingen, waaronder het inspreken van het commentaar door Hans Keller, de film alsnog uitgezonden.

De documentaire is om meerdere redenen ook nu nog interessant. Verhoeven had in 1968 nog de mogelijkheid om klas- en studiegenoten van Mussert en vooraanstaande beleidsmakers voor de camera te krijgen. Zo sprak hij met Willem Schermerhorn, niet alleen minister-president op het moment dat Mussert in 1946 werd geëxecuteerd, maar ook studievriend van de voormalig NSB-leider. Dit levert een interessante inkijk in de jonge jaren van Mussert op. De documentaire volgt vervolgens de ontwikkeling van de NSB-leider van de oprichting tot zijn executie. De documentairemaker laat niet alleen tegenstanders maar ook aanhangers van de beweging aan het woord. Dat was revolutionair voor die tijd. Zo doen de weduwe van Rost van Tonningen en enkele Oostfrontstrijders hun verhaal. Enigszins komisch is het optreden van Evert Roskam. Verhoeven presenteert hem als ‘boerenleider’, maar Roskam heeft meer functies in de beweging gehad. Ook schreef hij een aantal brochures en artikelen in verschillende NSB-kranten. Die teksten waren vaak warrig en stonden vol quasi religieuze en mythologische passages. Na de oorlog was hij niet veranderd. Terwijl Mussert zelf in gevangenschap toegaf dat religie geen rol had gespeeld in zijn politieke strijd, zette Roskam hem in de documentaire aan de hand van onbegrijpelijke Bijbelse teksten neer als een zwaar religieuze leider.

Een gemis in het document is het gebrek aan aandacht voor de politiek inhoudelijke opvattingen van de NSB. De beelden van het uiterlijk vertoon, de marcherende zwarte kameraden en paraderende Oostfrontvrijwilligers, voeren de boventoon als de NSB in beeld komt. De vraag wat de NSB nastreefde en welke concrete politieke standpunten Mussert en zijn beweging innamen, komt in de documentaire niet aan de orde. Alleen zijn streven naar de Germaanse statenbond wordt genoemd. De hedendaagse kijker zal het opmerkelijk vinden dat de Holocaust slechts zijdelings wordt genoemd. Dat was echter in 1968 nog amper een belangrijk thema als het over de oorlog ging. Het antisemitisme en de Holocaust zijn pas in de jaren zeventig het debat over de oorlog gaan beheersen. De niet onomstreden televisieserie ‘Holocaust’, uitgezonden in 1978, droeg sterk bij aan die bewustwording.

Hoewel de documentaire historisch knap in elkaar zit, maakt Verhoeven wel enkele fouten. Zo meldt hij bijvoorbeeld dat de Duitse anti-Joodse wetten in 1934 zijn ingevoerd. De Rassenwetten van Neurenberg kwamen echter pas een jaar later, op 15 september 1935.

De documentaire is een waardevol document. Geïnteresseerden hoeven Verhoevens film niet te bekijken vanwege de historische beelden van de NSB. Die zijn ondertussen bekend en de NSB-propagandafilms zijn zelfs door het instituut Beeld en Geluid online gezet. Het zijn de klasgenoot van Mussert die vertelt over zijn lagere en middelbare schooltijd, de studiegenoten die het portret van de NSB-leider inkleuren en aanhangers van de NSB die ruim twintig jaar na de oorlog nog vol lof over hem spreken, die de documentaire tot een belangrijk tijdsdocument maken.