Circa zeventig jaar na de oorlog denk je dat wel zo’n beetje alles geschreven is over de concentratiekampen van de nazi’s. Hoe verrassend is het dan dat er nog steeds publicaties verschijnen met nieuwe informatie. Neem bijvoorbeeld het boek ‘De kleermaaksters van Auschwitz’ van de Britse schrijfster en kledinghistoricus Lucy Adlington. Hierin beschrijft ze het waargebeurde verhaal van een aantal Sloveense, Tsjechische, Hongaarse, Poolse en Franse vrouwen die in het kamp Auschwitz-Birkenau wisten te overleven als kleermaaksters voor de SS-vrouwen. Hoewel de insteek niet helemaal nieuw is. Al eerder schreef Adlington het fictieve ‘Het rode lint’ over hetzelfde onderwerp. In dit boek voor Young Adults komt de veertienjarige Ella op het naaiatelier in Auschwitz te werken. ‘De kleermaaksters van Auschwitz’ is daarentegen een non-fictief boek voor volwassen lezers, waarin de auteur dieper ingaat op zowel het leven van de kleermaaksters als het kampleven.

Lucy Adlington is kledinghistoricus. Zij bestudeert de geschiedenis van de mode en textiel en in het bijzonder heeft ze fascinatie voor het veranderende modebeeld tijdens de beide wereldoorlogen. Een kledinghistoricus onder meer naar de sociale betekenis van kledingstukken – wat wil men uitdragen met zijn/haar kleding – en de productie van kleding. In tijden van crisis worden bijvoorbeeld de rokken langer, terwijl in economische betere tijd de rokken juist korter worden. Inmiddels heeft Adlington vijf boeken over dit onderwerp op haar naam staan. Voor ‘De kleermaaksters van Auschwitz’ raadpleegde ze vele bronnen en sprak ze met de laatste toen nog levende kleermaakster, Bracha Kohut. In februari 2021 overleed ook zij.

Auschwitz-Birkenau was in principe een vernietigingskamp. Van de Joden die in veewagons het kamp werden binnengebracht, vonden de meesten vrijwel direct de dood in de gaskamers. Joden die fit en sterk leken, werden door de SS’ers geselecteerd om arbeid te verrichten. Diverse vrouwen, zoals Martha Fuchs, waren al voor de oorlog bezig met mode en kleding maken, maar dat weerhield de SS’ers er niet van om hen dezelfde zware lichamelijke arbeid te laten doen als de mannelijke kampgevangenen, zoals geulen graven, vijvers uitdreggen en meewerken aan de uitbreiding van Birkenau. Naarmate de vrouwen langer in het kamp waren, konden ze gedwongen worden elders te werken, bijvoorbeeld in de naaifabriek die zich bevond vlakbij de poort van de hoofdingang van Birkenau. Daar werden Duitse uniformen gemaakt en gerepareerd.

Maar de gevangenen konden ook aangesteld worden in huizen van de SS-families. Zo ook in en rondom het huis van de kampcommandant Rudolf Höss en zijn gezin. Martha Fuchs, een van de kleermaaksters, werd hier tewerkgesteld als dienstmeisje. Wanneer Hedwig Höss dringend verlegen zit om iemand die een bontjas voor haar kan maken, biedt Martha haar diensten aan. Hedwig is tevreden over het resultaat en dat brengt haar op het idee om een waar naaiatelier op te richten in het concentratiekamp: de Obere Nähstube – Hogere Naaikamer. Steeds meer echtgenotes van SS’ers, maar ook kampbewaaksters als Maria Mandl, laten hun kleding ontwerpen en vermaken in dit atelier.

Materiaal voor de kleding werd verkregen van Kanada. In barakken in Birkenau werd hier door aangewezen Joodse gevangenen de bagage van nieuw gearriveerde Joden gesorteerd. Met de snel toenemende transporten groeiden al snel de stapels kleding en schoeisel, en veel kledingstukken vonden hun weg naar de SS-vrouwen. Wat je als lezer echt verbaast, is de onverschilligheid van deze vrouwen. Vanwege hun Jodenhaat lieten ze de knopen en andere sluitingen vervangen, omdat ze het niet prettig vonden dat die aangeraakt waren door Joodse handen. Maar verder waren ze niet afkerig om de jurken en bontjassen van de Joodse vrouwen te dragen. Noch stonden ze ook maar één seconde stil bij het leed wat de gevangenen werd aangedaan.

Het kampleven was extreem hard en velen overleefden het strenge regime en de beestachtige omstandigheden niet. Het atelier daarentegen kreeg het steeds drukker en Martha, die leidster van het atelier was geworden, wist meerdere vrouwen aangesteld te krijgen om ook kleding te (ver-)maken voor de SS-vrouwen. Op die manier redde ze diverse vrouwen het leven. Voor deze kleermaaksters was het atelier een uitgelezen kans om de oorlog te overleven en dat leek ook te lukken voor de meesten van hen.

Lucy Adlington is duidelijk diep geschokt door de overleveringen over het rauwe en zware kampleven, waarin vernedering op alle mogelijke manieren overheerste. Ze legt in haar boek het zwaartepunt meer op het kampleven dan op het maken van kleding. Daardoor neigt het boek uiteindelijk toch een beetje dezelfde kant op te gaan als andere kampboeken, zij het vanuit een ander perspectief, namelijk dat van de kleermaaksters. Adlington beschrijft zeer gedetailleerd en op uiterste realistische manier zowel de strijd van de gevangenen om te overleven als de houding van de SS’ers naar de Joden toe in de kampen Auschwitz en Auschwitz-Birkenau. Dit heftige relaas vergt enerzijds wel veel van de lezer om uitgelezen te worden, anderzijds kunnen dergelijke verhalen niet vaak genoeg verteld worden.

Waarin ‘De kleermaaksters van Auschwitz’ zich wel onderscheidt – en dat geeft Lucy Adlington uitstekend weer – is de sterke band tussen de kleermaaksters. Families werden immers bruut uit elkaar getrokken en het maken van kleding voor de vijand bracht flinke spanningen met zich mee. Saamhorigheid en samenwerking waren essentieel om mentaal de wrede onmenselijkheden te trotseren. Daardoor waren de vrouwen ook in staat lichamelijke malaise te overleven. Die verbondenheid wisten ze vol te houden tot het laatste moment. Zelfs tijdens de Dodenmarsen en na de bevrijding door de Sovjetsoldaten probeerden de kleermaaksters dicht bij elkaar te blijven en elkaar te steunen. Dit maakt ‘De kleermaaksters van Auschwitz’ zowel een bijzonder boeiend, als ook een zeer aangrijpend boek.