Een familie die in een eeuw tijd een staatssecretaris, een atoomgeleerde en een president levert – de Von Weizsäckers zijn zeker niet familie Doorsnee. De familiebiografie die journalist Hans-Joachim Noack over hen geschreven heeft geeft een boeiend inzicht in twee eeuwen Duitse geschiedenis.

Noack stelt in deze familiebiografie twee vragen centraal, al noemt hij deze niet expliciet: wat maakt dat deze familie zoveel succesvolle en invloedrijke mannen aflevert én hoe gaan ze om met het handelen van hun familie tijdens het nazitijdperk? De auteur volgt daarvoor afstammelingen van de familie Von Weizsäcker – zoals ze zich sinds 1916 mogen noemen – tot in de vroegste sporen van de papieren geschiedenis. Het verhaal begint met Niclaus Wadsacker, die als molenaarsknecht trouwt met de enige dochter van de baas en zo de molen weet te verwerven. Meer dan een eeuw later waagt zijn achterkleinzoon de volgende sprong en treedt als kok in dienst bij de vorst van Hohenlohe-Öhringen. Kennelijk kan hij goed koken, want na zijn overlijden betaalt de vorst de theologiestudie van zijn zoon. Als deze ook jong overlijdt, is zijn weduwe zo handig haar connecties in te zetten om ook haar zonen te laten studeren. Het verhaal van de weduwe die lobbyt voor haar zonen illustreert twee belangrijke kenmerken van generaties Weizsäckers: hun vermogen om grote sociale netwerken op te bouwen en te onderhouden én hun slimme huwelijkspolitiek, die tot ver in de twintigste eeuw gehandhaafd blijft. Opvallend is wel dat de vrouwen er bij Noack weinig toe doen, terwijl tussen de regels door blijkt dat zij wel degelijk invloed hebben gehad – naast de genoemde weduwe was Ernst’ vrouw bijvoorbeeld al in 1933 aangesloten bij de nazi’s, wat zeker haar man in zijn beoordeling zal hebben beïnvloed in zijn mening over de nationaalsocialisten.

Van een familie waarvan zoveel leden publieke ambten bekleden, zijn natuurlijk ook misstappen bekend. Voor de Von Weizsäckers is dat niet anders. Ernst Von Weizsäcker accepteert tijdens het nazitijdperk steeds hogere functies, om uiteindelijk staatssecretaris van Buitenlandse Zaken onder Joachim Von Ribbentrop te worden. Carl Friedrich Von Weizsäcker maakt als fysicus even discutabele keuzes door tot in de vroege jaren veertig actief deel te nemen aan een atoomprogramma en oom Viktor werkt mee aan onderzoeken op lijken uit euthanasieprogramma’s. Zo werkt ook in deze familiegeschiedenis de oorlog als heet hangijzer, waar latere generaties niet omheen kunnen. Opvallend is dat nakomelingen wel in het algemeen het nazitijdperk veroordelen, maar moeite houden met het afkeuren van de daden van hun voorvaderen. Zo velt Richard Von Weizsäcker tot het eind van zijn leven slechts een zeer mild oordeel over zijn vader, terwijl hij al in zijn beginjaren als staatshoofd in binnen- en buitenland naam vestigt door een speech in de Rijksdag op 8 mei 1985, waarin hij volmondig erkent dat de laatste dag van de nationaalsocialistische tirannie "een dag van bevrijding" is geweest voor de Duitsers, die bovendien, als zij het wilden weten, "het niet konden ontgaan dat de deportatietreinen reden."

Een andere familiewaarde die generatie op generatie wordt doorgegeven is de liefde voor het vaderland stellen boven alle andere belangen, zelfs boven de persoonlijke. Daardoor dient Karl Hugo Von Weizsäckers in de negentiende eeuw de keizer, al vindt hij hem niet sympathiek. En ook daardoor slikt Ernst Von Weizsäcker het gebral van de Führer, en negeert hij zelfs het lot van de Joden – die kennelijk niet bij het vaderland horen. Von Weizsäckers deugen niet als verzetshelden en willen ook geen meeloper zijn, dus kiezen ze voor een derde weg, meesturen om erger te voorkomen. Dat gaat heel ver, mede ook omdat veel denkbeelden van de nazi´s – over herbewapening, over vereniging met Oostenrijk – op hun goedkeuring kunnen rekenen. Noack maakt inzichtelijk hoe het komt dat deze denkbeelden weerklank vinden bij de Von Weizsäckers en andere Duitsers van hun stand. Dat inzicht is een belangrijke verdienste van dit boek. Ondanks alle afkeuring over de inname van Tsjecho-Slowakije, Polen en volgende agressieve acties van de nazi’s blijft staatssecretaris Von Weizsäcker aan ‘om erger te voorkomen’. Daarmee raakt hij echter wel steeds meer verstrikt in het beleid van de nazi’s en naar buiten toe ook steeds meer het gezicht ervan – waardoor hij zijn eerdere vrienden uit het verzet van zich vervreemdt.

Hetzelfde gebeurt Viktor, die als directeur-arts vanaf 1942 lijken van ‘zwakzinnige’ Duitse en Poolse slachtoffers laat onderzoeken. Zijn verklaring achteraf dat hij hiervan geen vermoeden heeft gehad, is niet erg geloofwaardig. Viktor krijgt geen openbaar proces, in tegenstelling tot Ernst. Dit proces maakt veel los in Duitsland en ook daarbuiten. Belangrijke vrienden van Ernst betuigen steun, waaronder bijvoorbeeld de Zwitserse theoloog Karl Barth. Ook een meerderheid van gewone Duitsers beschouwt Ernst als fatsoenlijk (en dus onschuldig). De Von Weizsäckers zien zich graag als "een dynastie van hooggekwalificeerde dienaren die zich weet aan te passen en zich de heersende verhoudingen weet eigen te maken en dat het liefst in de nabijheid van de centra van de macht, daarbij vertrouwend op hun eigen deskundigheid". Kennelijk zijn velen dat met hen eens. Voor Ernst´ zonen zal de verhouding tot het verleden van hun vader een lastige erfenis blijven, waar ze in het openbaar het liefst het zwijgen toe doen.

De Von Weizsäckers zijn een echt Zwabisch-Duitse familie en toch blijkt hun verhaal ook voor Nederlanders interessant. De Duitse auteur verwacht wel wat voorkennis van de negentiende-eeuwse Duitse ontstaansgeschiedenis en de verhoudingen tussen bijvoorbeeld Zwaben – waar de eerste Weizsäckers hun koning dienen – en Pruisen. Deze voorgeschiedenis is relevant om te begrijpen hoe latere generaties in het nazitijdperk komen tot hun vergaande medewerking aan de nazi-idealen, ondanks hun medeweten van de moordprogramma’s. Door een familiegeschiedenis te schrijven ontstaat er inzicht in welke waardes belangrijk waren en welke denkpatronen er gevolgd worden. Dat Noack vooral beschrijft en minder oordeelt, maakt dit boek te meer een aanrader.