Normaliter wordt een boek verfilmd. Hier gebeurde dat juist andersom, een boek over een film. En niet zomaar een film. Een film over kamp Westerbork, gemaakt in opdracht van de Duitse kampcommandant. Dat vroeg erom om gelezen en gerecenseerd te worden. De eerste versie van dit boek verscheen in 1997 maar door allerlei nader onderzoek en vondsten van beelden of herontdekking daarvan is deze nieuwe herziene versie ontstaan.

Na een introductie en een inleiding zijn er eenentwintig hoofdstukken gewijd aan het onderzoek. Er zijn twee hoofdpersonen: SS-kampcommandant Albert Gemmeker en de Joodse fotograaf en filmer Rudolf Breslauer. Opvallend is dat een SS-er alles laat filmen door een Jood.

Het is ook geen spontane film, maar één met een geredigeerde opzet. Er zijn documenten met scripts, scenario’s, titels en dergelijke teruggevonden. De Duitsers wilden het eindresultaat gebruiken als een propagandafilm om te laten zien hoe goed alles was geregeld en hoe mooi het kamp(leven) was. De Joodse filmer kreeg vanwege zijn bijdrage privileges en hij en zijn gezin hoefden niet op transport naar een concentratie- of vernietigingskamp in het Oosten.

Er is van alles gefilmd: verschillende inkomende treintransporten, een vertrekkend transport en allerlei dagelijkse zaken, zoals voetbal in het kamp, maar ook de kampwinkel en een kerkdienst. Maar het moest een propagandafilm worden dus het echte kampleven – slecht eten, zwaar werk, veel zieken en dergelijke – werd niet vastgelegd op de gevoelige plaat.

De beelden werden na de oorlog al ontdekt. Er is al een documentairefilm van gemaakt en fragmenten worden vertoond in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Echter in de afgelopen jaren zijn beelden herontdekt en bewerkt. Ook al gaat het om een propagandafilm, je krijgt in het boek door de beschrijving van hoe deze gemaakt werd wel een goed beeld van het wel en wee in het kamp. De laatste beelden die zijn gemaakt, zijn die van het vertrekkende transport.

Dit transport heeft men kunnen herleiden tot de exacte datum, 19 mei 1944. Mensen op dit transport hebben een naam en gezicht gekregen. Herkomst en bestemming zijn ook bekend. Ook de oorsprong en samenstelling van de treinwagons en wie in welke wagon zat, is ontdekt. Verder is achterhaald wat er met de mensen gebeurd is.

Zo kwam er na de oorlog inzicht in de Duitse gründlichkeit die werd toegepast bij het voorbereiden en de uitvoering van een transport. De beelden van de transporten zijn na de oorlog als bewijsstukken van de systematische uitroeiing gebruikt in het proces tegen de voormalige kampcommandant Gemmeker.

Wat heel erg wrang is, is dat de film niet het leven heeft gered van Breslauer en zijn gezin. Na de laatste opnamen van 19 mei 1944 is er om onbekende en onduidelijke redenen onenigheid ontstaan tussen Gemmeker en Breslauer, waarbij laatstgenoemde al zijn privileges kwijt raakte. Uiteindelijk gaat het gezin Breslauer zelf per trein op 4 september 1944, een dag voor Dolle Dinsdag, op transport naar Theresienstadt.

In het boek zijn foto’s opgenomen vanaf onze website met vijf zogenaamde Stolpersteine. Op deze foto’s is te zien dat de kinderen van het gezin van Breslauer op 21 oktober 1944 te Auschwitz zijn omgekomen. In 1945 is hij zelf omgekomen in Auschwitz. Alleen zijn vrouw Ursula heeft de oorlog overleefd.

Het een na laatste hoofdstuk is een toen-en-nu-verslag. De beelden van het gefilmde vertrekkende transport zijn een-op-een gecombineerd met actuele foto’s van deze locaties in het herinneringscentrum. Het laatste hoofdstuk geeft een overzicht van wat is onderzocht en daaraan is vervolgens een conclusie verbonden. Tot slot is er een inventarisatie-overzicht van de filmbeelden, een weergave van de aftiteling, een dankwoord en een kort schrijven over beide auteurs. Koert Broersma schreef eerder een boek over Philip Mechanicus, chroniqueur van het kampleven in Westerbork. Gerard Rossing is documentalist bij Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Welke film is nu oorspronkelijk en welke is een kopie? Waar is al het gefilmde materiaal gebleven? Het is te ingewikkeld om hier in een paar zinnen een antwoord op of samenvatting van te geven. ‘Kamp Westerbork gefilmd’ is een compleet en goed gedocumenteerd boek, duidelijk geschreven en makkelijk leesbaar. Leer zelf, oordeel zelf: lees dit boek!