We leven in een mateloze, respectloze en meedogenloze tijd, schrijft journalist Ivo Janssens in het voorwoord van zijn bundel ‘Onvoltooid verleden tijd. Antidotum tegen historisch geheugenverlies’. Inderdaad. Polarisatie, wij-zij-denken en normalisering van rechtsradicaal gedachtegoed, overal ter wereld. Ook in Nederland en België weten vooral rechtse populisten begrijpelijke onzekerheden onder hun bevolkingen in het eigen voordeel uit te venten. Superioriteitsdenken, ultranationalisme, haat- en angstzaaierij, het zich afkeren van democratische basisprincipes, anti-intellectualisme en brutale misleiding met simplistische oplossingen voor extreem complexe problemen als groeiende ongelijkheid, neoliberale uitwassen, klimaatproblemen, migratie, corona – het is helaas allemaal aan de orde van de dag.

Hoe kunnen we 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog weerstand bieden tegen openlijke uitsluiting en toenemende druk op pluriformiteit en democratie, nu de traumatische gevolgen van het nationaalsocialisme vervagen en het antwoord daarop, de universele rechten van de mens en het internationaal recht, niet meer automatisch breed gedragen worden? Uit welke inspiratiebronnen kunnen we putten en hoe kunnen we lessen uit het verleden trekken? Dergelijke kwesties lopen als een rode draad door ‘Onvoltooid verleden tijd’, een bonte verzameling reflecties van Vlaamse intellectuelen over het belang van historische kennis en een collectief geweten met een motto van schrijver Stefan Hertmans: "Wie zich opsluit in zijn gelijk, heeft opgehouden na te denken. Blijf openstaan voor het onbekende, blijf verdraagzaam voor wie uw mening niet deelt." Het resultaat is precies wat de ondertitel belooft: een tegengif tegen historisch geheugenverlies, dat ons voor fouten uit het verleden moet behoeden.

Janssens laat de reflecties voorafgaan door korte portretten van negen voormalige gevangenen van Buchenwald, ingeleid door historicus Michael Löffelsender van de Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora. Dat is een uitstekende keuze. Concentratiekamp Buchenwald, in 1937 opgericht vlakbij de stad Weimar in het oosten van Duitsland, was een van de bijna dertig hoofdkampen en elfhonderd nevenkampen verspreid over heel Duitsland, waar de nazi’s sinds de jaren dertig van de vorige eeuw de totale ontmenselijking realiseerden. Miljoenen politieke gevangenen en ‘minderwaardige elementen’ – Joden, Roma en Sinti en andere ‘vijanden’ van de heilstaat – kwamen er zonder enige vorm van proces terecht. Aan het einde van de oorlog was er bijna geen dorp of stad in Duitsland meer te bekennen zonder eigen concentratiekamp. Gevangenen werden er vernederd en vermoord – volgens het SS-principe Vernichtung durch Arbeit, met medewerking van profiterende lokale ondernemingen en onder het oog van gewone burgers van Hitlers ideale, etnisch homogene en ‘raszuivere’ Volksgemeinschaft.

Voor de herinnering aan die geperfectioneerde genocidale samenleving is Buchenwald een bijzonder krachtig symbool, zoals Auschwitz hét symbool is geworden voor de Holocaust, de meest vernietigende uitkomst van de nazi-ideologie. Léon Blum overleefde de verschrikkingen in Buchenwald. In 1942 schreef hij in zijn dagboek: "Vrijheid die gescheiden wordt van gelijkheid en broederlijkheid, heet niet meer vrijheid. Ze heet egoïsme. De binnen de muren van de natie opgesloten vrijheid heet niet meer vrijheid, ze heet oorlog" – een haarscherpe waarneming van de ideologisch gefundeerde inhumane omstandigheden, die Blum op dat moment aan den lijve ondervond.

Op zulke gedachten van Léon Blum, maar ook op die van slachtoffers als Mirjana Gross, Imre Kertész en Elie Wiesel, borduren de reflecties in het tweede deel van de bundel voort. Zestien auteurs – historici, journalisten, sociologen en filosofen – nemen de lezer mee op een intellectuele zoektocht naar paralellen met de jaren dertig en de ‘plicht van het verleden’. Het levert een keur aan morele ijkpunten op die het midden houden tussen een hartstochtelijk ‘dit nooit meer’ en kritische nuancering van het nut van historische kennis voor het heden, zoals verwoord door Georgi Verbeeck. In de jaren dertig stond het democratische systeem fundamenteel ter discussie, schrijft deze historicus, in onze tijd ‘alleen’ de interpretatie ervan: rechts-populisten bepleiten een andere representatie van de rechten van de meerderheid dan de linkse en liberale gevestigde orde. En als de geschiedenis ons iets leert, is het dat de vergane wereld van voor 1945 een totaal andere was dan de onze nu, aldus Verbeeck, die ervoor wil waken het hier en nu teveel door de bril van het verleden te bekijken.

Anderen focussen vooral op het gevaar van nieuwe vormen van zondebok mechanismen. Zoals politicus Patrick Dewael: "We zien opnieuw dezelfde tijdloze mechanismen van groepsdruk en collectief geweld", schrijft hij over de open en bloot op sociale media gedeelde racistische en onverdraagzame boodschappen. En iemand als Marc Reynebeau legt de zere vinger op concreet menselijk handelen als oorzaak voor genocide. Genocides als de Holocaust zijn altijd het gevolg van stapsgewijze ideologische keuzen, schrijft de historicus, "voor raciale superioriteitswaan, het relativeren van de mensenrechten, het aanvaarden van de politieke leugen, het instemmen met discriminatie, het tolereren van verbaal en fysiek geweld, het toestaan dat democratische principes worden aangetast".

Voortdurende kritische reflectie op zulk menselijk handelen in het verleden, ‘Onvoltooid verleden tijd’ staat er vol mee, moet aanzetten tot zelfstandig nadenken en zo polarisering en extremisme in het heden tegengaan. Het is een van de leidende gedachten van de bundel, waarbij het niet alleen gaat om ‘historische empathie’ met de slachtoffers, maar ook met de daders, aldus Janssens. Of om met de Oostenrijkse schrijver Arno Geiger te spreken: "We dwalen als we denken dat we niets met de daders te maken hebben. Er is altijd wel iemand geweest die de wissel bediende, zodat de trein naar Auschwitz kon rijden."

Democratie, gerechtigheid en vrijheid zijn niet vanzelfsprekend. Nu opnieuw heel veel mensen toegeven aan de lokroep van frustraties, ergernissen en haat, zoals journaliste Beatrice Delvaux vaststelt, zullen de idealen van het humanisme en de Verlichting meer dan ooit tot inspiratie moeten dienen – een andere leidende gedachte van Janssens lezenswaardige boek, dat veel stof tot nadenken geeft en mooie uitspraken bevat. Zoals van Jean-Paul Marthoz, columnist bij Le Soir: "Wellicht is dit de belangrijkste les uit de geschiedenis: of het nu om een rechts of een links populisme gaat, of het een autoritaire of en totalitaire vorm aanneemt, nergens, nooit kent het een happy end. Soms begint het populisme als een klucht, met een luidkeelse vaffanculo (fuck you), maar steevast loopt het uit op een ramp, een tragedie."