Het landgoed Oxerhof maakt deel uit van het buitengebied van Deventer. Tijdens de bezetting werden de toenmalige bewoners van het landhuis weggestuurd en werd het vanaf 1943 door de bezetter gebruikt als beoogd zomerverblijf voor Hanns Rauter, de baas van de politie in Nederland. Het is twijfelachtig of hij er ooit is geweest. Vervolgens werd Oxerhof een opleidingscentrum voor spionnen waar bekende geheim agenten als Pierre Sweerts en Maria Sassen de fijne kneepjes van het vak hebben geleerd. Uiteindelijk werd Oxerhof gedurende een paar maanden een gevangenis die geleid werd door de Sicherheitsdienst. In die periode werden daar vele arrestanten mishandeld, gemarteld, gedeporteerd naar een kamp of op gruwelijke wijze vermoord. Voor de buitenwereld was het landgoed afgesloten en wie zich ongeoorloofd toegang verschafte, kon voor dit vergrijp worden doodgeschoten. Na de oorlog gebruikten de Canadezen Oxerhof als ondervragingscentrum voor opgepakte Duitsers en hun handlangers.

Regionaal historisch onderzoeker Huub van Sabben heeft jarenlang onderzoek gedaan naar wat er tijdens de bezetting gebeurde op en rond het landgoed Oxerhof. Nogal wat bronnen vermelden dat Oxerhof tijdens de bezetting ook gebruikt werd als herstellingsoord voor SS’ers die zwaar gewond van het front terugkwamen. In zijn inleiding stelt Van Sabben dat dat verhaal niet klopt. De Duitsers beweerden dat toentertijd wel, maar dat was om te verhullen dat er spionnen werden opgeleid. Huub van Sabben heeft een prachtig vormgegeven boek geschreven met vele foto’s. Dat is wel meteen een kritiekpunt op het boek. Het ziet er prachtig uit, maar het is een groot en zwaar boek dat zich lastig laat vasthouden en dat dwingt tot een minder comfortabele leeshouding. Het boek bevat veel tekst en daarom gaat het te ver om het een koffietafelboek te noemen, maar daar lijkt het wel op. Jammer, voor degenen die een boek bij voorkeur liggend of onderuitgezakt willen lezen.

Het boek heeft een duidelijke, chronologische opbouw met hier en daar uitstapjes naar het verleden of de toekomst, bijvoorbeeld als het gaat om persoonsbeschrijvingen. De eerste bladzijden zijn gewijd aan de geschiedenis van het landgoed en de bewoners dan wel de Duitse gebruikers. Dat is op zich interessant, maar door de vele namen en vele details zijn het wel hoofdstukken waar je je doorheen moet ploegen. De lange en kritiekloos geplaatste citaten verhogen de leesbaarheid niet. Het hoofdstuk over het Duitse bestuur bevat ook onvolkomenheden. Zo zet Van Sabben de Sicherheitsdienst neer als de Duitse inlichtingendienst van de SS. Formeel klopt dat, maar het is wel een beperkte visie op deze dienst. In de praktijk was de SD immers veel meer dan een inlichtingendienst. De medewerkers waren actief betrokken bij de zogeheten holocaust by the bullet en ook bij het oppakken en deporteren van Joden. Verder hield de SD in Nederland zich ook bezig met het opsporen, oppakken, bewaken, verhoren, mishandelen, martelen en vermoorden van arrestanten. Wat dat betreft heeft Van Sabben geen oog voor de discrepantie tussen de theorie en de praktijk van de SD, althans niet in het hoofdstuk waarin hij deze dienst bespreekt. Na het algemene hoofdstuk over het Duitse bestuur volgen dertien hoofdstukken waarin Van Sabben uitgebreid stilstaat bij de verschillende functies die de Duitsers aan Oxerhof gaven, namelijk de spionnenschool en vanaf september 1944 de gevangenis. In de laatste drie hoofdstukken bespreekt Van Sabben de naoorlogse periode. Al deze hoofdstukken kampen met hetzelfde euvel, namelijk kwaliteitsverlies doordat Van Sabben zo compleet mogelijk wil zijn en zijn verhaal stoffeert met ellenlange citaten. Alles wat hij weet, hoe onbetekenend het in het grotere verhaal ook moge zijn, schrijft hij op en dat zorgt voor een moeizaam leesproces. Dat betekent niet dat het boek geen interessante stukken bevat. Integendeel, de verhalen over het Einsatzkommando Deventer zijn boeiend en soms ook huiveringwekkend. Wie het boek van voren naar achteren wil lezen, moet zich wel met grote regelmaat door een berg rijstebrij heen eten om de pareltjes te vinden. De vraag is wie dat doet. Ik vrees het ergste en denk dat ‘Spionage, arrestaties en moord aan de IJssel’ een voorbeeld is van een prachtig boek waar de meeste lezers door heen bladeren, de foto’s bekijken en hier en daar een stukje lezen. Dat is jammer want het verhaal over het landgoed Oxerhof geplaatst tegen de achtergrond van collaboratie en verzet in Deventer en omgeving is boeiend genoeg om er een boek aan te wijden, maar dan wel een boek met beduidend minder woorden en wat strakker geschreven.

Dit boek van Van Sabben is het resultaat van langdurige noeste arbeid gevoed door grote nieuwsgierigheid en vasthoudendheid. Dat is mooi en in zekere zin ook bewonderenswaardig. Het is een informatief boek, maar de toegankelijkheid wordt bemoeilijkt door de karrenvrachten aan details die Van Sabben in zijn boek heeft verwerkt. De schrijver heeft zonder twijfel veel boven water gehaald en dat is op zich waardevol. Een leesbaar boek heeft het echter niet opgeleverd. Schrijven is (ook) de kunst van het weglaten en dat heeft Van Sabben te weinig in praktijk gebracht. Het lijkt er sterk op dat de uitgever niet de moeite heeft genomen om met zowel een grove als fijne kam door de tekst te gaan. Van Sabben is ongetwijfeld een specialist op zijn gebied, maar een kritische blik van een wellicht wat minder deskundige man of vrouw met zowel goede redactionele vaardigheden als kennis over de bezetting had kunnen zorgen voor een beduidend beter boek.

Op 19 november 2020 is Huub van Sabben na een kort ziekbed overleden. Hij zag zijn studie over Oxenhof als zijn levenswerk. Ondanks de kritiek in deze recensie heeft Huub van Sabben wel een boek geschreven dat onmisbaar is voor iedereen die meer wil weten over Deventer tijdens de bezetting en meer in het bijzonder over het landgoed Oxenhof. Huub van Sabben is ons ontvallen, maar hij heeft ons wel een fraai verzorgd boek nagelaten waarmee hij onze waardering verdient.