In de Duitse concentratiekampen werkten ook Nederlandse mannen en vrouwen als bewaker. Door hun arbeid leverden zij een bijdrage aan het ontmenselijken van gevangenen en aan een systeem waarbinnen dwangarbeid, Vernichtung durch Arbeit, mishandelen, wreedheden en moorden tot de normale routine behoorden. In die zin zijn zij medeverantwoordelijk en dus schuldig aan misdrijven die het voorstellingsvermogen te boven gaan. Dat geldt zonder twijfel voor Hans Loyen, een Nederlandse SS’er die als bewaker in Bubruisk werd aangesteld en zich daar volledig te buiten ging aan mishandeling, doodslag en moord. Niet voor niets werd hij de beul van Bobruisk genoemd. Naast het feit dat hij gevangenen treiterde en mishandelde, heeft hij ook vele tientallen Joden vermoord door ze op te hangen, te verminken, dood te schoppen of te executeren. Overigens had Hans Loyen Nederlandse ouders, maar hij werd geboren in Duitsland en daar groeide hij ook op. Een band met Nederland had hij nauwelijks, maar hij had niet de Duitse nationaliteit. Bij zijn naoorlogse rechtszaken zou dit feit een tamelijk grote rol spelen.

Bobruisk was een klein concentratiekamp in Wit-Rusland waar vooral Joden uit Polen waren geïnterneerd. Het was geen vernietigingskamp, maar een kamp waar de gevangenen hard moesten werken en om het leven kwamen door uitputting of extreem wreed optreden van mensen als Hans Loyen. Uiteindelijk overleefde vrijwel niemand Bobruisk. Loyen werd na de oorlog opgepakt, vastgezet en in Amsterdam berecht door een tribunaal. Over zijn aanwezigheid in Bubruisk was niets bekend en uiteraard vertelde hij zijn rechters er niets over. Het tribunaal sprak hem vrij. Hij was weliswaar in vreemde krijgsdienst getreden, maar het feit dat hij in Duitsland was geboren en opgegroeid zag het tribunaal als een verzachtende omstandigheid. Na wat omzwervingen leefde Loyen tot 1976 in alle rust in het Limburgse plaatsje Horn. Niemand wist iets over zijn oorlogsverleden. Pas in 1976 werd hij op basis van informatie uit Duitsland alsnog gearresteerd, verhoord, psychiatrisch onderzocht en uiteindelijk berecht voor de misdrijven die hij in Bobruisk had gepleegd. Na veel juridisch touwtrekken over onder meer de vraag of hij Nederlander was of niet, werd hij als Nederlander schuldig bevonden aan oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid. Hij werd veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf, kwam in een psychiatrische inrichting terecht en pleegde daar zelfmoord door tijdens een onbegeleide wandeling voor een trein te springen. Dat het om zelfmoord ging is niet honderd procent zeker, want het zou ook kunnen dat hij probeerde te ontsnappen en daarbij door een trein werd aangereden. Gezien zijn geestesgesteldheid en de uitzichtloosheid van zijn bestaan, lijkt zelfmoord het meest waarschijnlijke scenario.

Over Hans Loyen is al eerder gepubliceerd, maar niet zo uitgebreid als nu door journalist Peter Hamans in zijn boekje 'De beul van Bobruisk'. Hamans had als voordeel dat hij zelf opgroeide en nog steeds woont in het dorp waar Loyen na de oorlog is gaan wonen. Hamans kende Loyen en diens gezin. Hij was getuige van de ontzetting en onrust die de arrestatie van Loyen in Horn veroorzaakte. Hij was ook aanwezig bij de rechtszaak tegen Loyen en bovendien had hij als inwoner van Horn makkelijker toegang tot de mensen die Loyen goed hebben gekend. Op basis van zijn eigen ervaringen, gesprekken met betrokkenen, archiefonderzoek en krantenartikelen heeft Peter Hamans een zeer lezenswaardig boekje over Loyen geschreven. De meeste aandacht gaat uit naar de rechtszaak, maar de lezer krijgt voldoende informatie over de jeugd en de achtergrond van Loyen. Terecht bespreekt Hamans alleen de hoofdlijnen van het juridisch touwtrekken door de aanklager en de verdediging. Had hij het gedetailleerd behandeld, dan zou het boekje onleesbaar zijn geworden, althans voor de niet-juristen onder ons. Ook de onvermijdelijke waarom-vraag gaat Hamans niet uit de weg. Hij maakt hierbij niet de fout om het gedrag van Loyen volledig te verklaren uit de omstandigheden waarin de man belandde. Hij zet Loyen niet neer als een slachtoffer van de omstandigheden.

Hamans is er zonder meer in geslaagd om met woorden een indringend portret van Loyen te schilderen. De foto’s dragen ook zeker bij aan de kwaliteit van dit boekje. De daden van Loyen beschrijft Hamans niet in detail, maar wel voldoende expliciet om duidelijk te maken dat Loyen zich schuldig maakte aan monsterachtige misdrijven. Zijn er dan geen minpunten? Hamans is vooral journalist en heeft geen wetenschappelijke pretenties. Dat hoeft natuurlijk ook niet, maar hij maakt zich ook niet echt druk om de controleerbaarheid. Het is niet altijd duidelijk hoe hij aan zijn informatie komt. Hij baseert zich soms op anonieme bronnen en het is niet altijd helder wat precies uit welk archief afkomstig is. Veel lezers zal het niets uitmaken, maar ik vind het toch een minpunt van een boekje met voor de rest vooral pluspunten. Het lezen meer dan waard. Het boekje is niet in de boekenwinkel te koop, maar uitsluitend verkrijgbaar via www.beulvanbobruisk.nl.