De Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting. Goed of fout? Verzet plegen of meewerken met de Duitse bezetter en tegen welke prijs? Er is veel bekend over dit thema en er zijn verschillende boeken over geschreven, maar toch is het voor het grotere publiek een weinig besproken en onbekend thema. Niet veel mensen hebben een juist beeld erbij; ze oordelen te snel, zijn onjuist geďnformeerd of hebben geen mening. Dit boek gaat over moed, over dappere keuzes en dilemma's en is het resultaat van een onderzoek uitgevoerd door het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. De onderzoeksopdracht werd in 2016 gegeven door de toenmalige korpschef van politie.

Veel politieagenten die dienden tijdens de oorlog zwegen na de oorlog, uit bescheidenheid of vanwege traumatische ervaringen. Sommigen schreven wel hun ervaringen op, maar alleen om gelezen te worden door de intieme familiekring. In de archieven is niet veel informatie te vinden. Er was na de oorlog geen prominente rol weggelegd voor bevindingen en meningen over de rol van de politie in oorlogstijd. Vooruitkijken en de wederopbouw waren belangrijker dan reflecterend terugkijken. Beeldvorming is daarom tegenwoordig niet makkelijk, zeker omdat de eerste dertig tot veertig jaar na de bevrijding er dus geen behoorlijke geschiedschrijving is geweest, slechts bevindingen in zuiveringszaken en strafdossiers.

In het boek zijn veel verhalen van agenten beschreven, over hun dilemma’s en hun moed maar ook over hun onmogelijkheden. Er zijn verhalen over agenten die in het verzet actief waren, die hun uniform en wapen uitleenden of met een dienstauto mensen smokkelden. Zoals het verhaal van inspecteur Gatze Spoelstra, die papieren regelde waarmee een overval op het Huis van Bewaring in Leeuwarden kon worden uitgevoerd en waarbij zonder gewonden en zonder Duitse represailles eenenvijftig mensen bevrijd konden worden. Of de verhalen over de agenten die gearresteerd werden tijdens hun verzetswerk. Zoals de Bussumse agent Rein de Vries. Na zijn arrestatie werd hij overgebracht naar een subkamp van kamp Neuengamme waar hij op 17 februari 1945 overleed. Dit tragische verhaal is verwerkt in de proloog van het boek. Zijn dochtertje liep na de bevrijding twee keer per dag, gedurende zes weken lang, naar het station van Bussum, een half uur heen en een half uur terug, om op het station te kijken of haar vader al uit de trein stapte.

Ook zijn er verhalen over het weigeren van opdrachten. Dat kwam sommige politiemannen duur te staan. Arrestatie en op transport gezet worden naar een concentratiekamp waren vaak het gevolg. Als men onderdook om arrestatie te voorkomen, werden er vaak maatregelen getroffen tegen het gezin of de rest van de familie van de onderduiker. Zoals in het relaas over de Utrechtse politieman Jos van Dam. Hij dook onder waarna zijn gezin werd vastgezet. Zijn dochter schreef haar vader een briefje met de oproep om zich vooral niet te melden. Hij volgde deze oproep waarna zijn dochter na 5 maanden weer op vrije voeten kwam.

Het boek is, uitgezonderd de proloog, ingedeeld naar de verschillende fasen van de politiek van het bezettingsbestuur. De eerste jaren waren nog minder hardvochtig, de repressie was toen nog niet zo extreem. Na 1943 was er naast de toenemende verharding van de anti-Joodse maatregelen ook sprake van een harder optreden tegen verzetsstrijders en agenten die opdrachten weigerden. Op allerlei manieren werd geprobeerd de politieorganisatie te verduitsen. Op leidinggevende posities kwamen NSB-leden of andere pro-Duitse mensen te zitten. In die tijd was er sprake van collaboratie met de Duitsers en het meewerken aan de Jodenvervolging door de Nederlandse politie. Na de oorlog volgde dan ook de zuivering van de politieorganisatie. Dat was behoorlijk lastig en werd, terugkijkend, ook zeker niet even eerlijk en rechtvaardig uitgevoerd. Mensen die hun positie behielden om het verzet te helpen, werden soms gestraft. Anderen die echt niets gedaan hadden om anderen te helpen of zelfs weigerden te helpen, werden niet ontslagen. De eerste periode na de oorlog was daardoor erg verwarrend en frustrerend voor de politieorganisatie in wederopbouw.

Na deze hoofdstukken volgen een notenoverzicht, een bronnenlijst (waarin ook deze website vermeld is) en een personenregister op alfabetische volgorde. Door de in het boek afgebeelde foto’s krijg je een goed beeld bij de verhalen. Het boek toont aan hoe onduidelijk de grens tussen goed en fout vaak is. De geschiedenis van de politie in bezettingstijd is niet zwart-wit maar kent vele grijstinten. Er zijn zoveel factoren die meespelen bij het besluit om wel of niet verzet te plegen. Voor de politieman van nu zijn de in het boek beschreven dilemma's nog steeds actueel. Artikel 3 van de Politiewet 2018 luidt: "De politie heeft tot taak in ondergeschiktheid aan het bevoegd gezag en in overeenstemming met de geldende rechtsregels te zorgen voor de daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde en het verlenen van hulp aan hen die deze behoeven." Hoe ga je hiermee om in relatie tot de vluchtelingenproblematiek en de uitzettingen die daarbij horen? Of met het op straat zetten van mensen (die al dan niet door eigen schuld) in grote problemen verkeren, of met de opvang en begeleiding van verwarde personen die mede door overheidsbezuinigingen in het gedrang komen?

"Op eigen gezag" is een belangrijk boek, zowel voor de geďnteresseerde lezer als voor elke politiemedewerker. Als politieman leer ik nu van de verhalen van toen en mag ik in vrijheid hierover een mening vormen. In alle rust en zonder dwang. Voor mij is deze publicatie extra bijzonder omdat een van de verhalen, dat van Gatze Spoelstra, gaat over de opa van een collega met wie ik bijna dagelijks samenwerk. Kortom; het is een boek dat garant staat voor heel wat discussie en zelfreflectie binnen de Nederlandse politie. Wat mij betreft wordt het verplichte vakliteratuur voor studenten op de politieopleiding en voor alle politieagenten.