Vilnius, de stad waarin dit boek zich afspeelt, bevindt zich tegenwoordig in Litouwen, maar maakte voor de Tweede Wereldoorlog onderdeel uit van Polen. Er woonden veel Joden in de stad, die ook wel het "Jeruzalem van het Oosten" werd genoemd. In het tijdens de Duitse bezetting door de nazi’s ingestelde getto in de stad bevonden zich in diverse bibliotheken vele duizenden zeldzame Joodse boeken en manuscripten. De bezetter spoorde deze literatuurverzamelingen op, deels om het Joodse volk te leren kennen en doorgronden en deels om de boeken te verbranden om hun cultuur uit te wissen. Na de oorlog wilden ook de Sovjets die Litouwen toen bezet hielden het Joodse erfgoed vernietigen.

In "De boekensmokkelaars" vertelt David E. Fishman hoe de belangrijkste en zeldzaamste Joodse boeken gedurende de Duitse bezetting in Vilnius met ware doodsverachting door de Joodse boekenbrigade (bestaande uit dichters, geleerden en verzetsstrijders) op allerlei manieren werden beschermd. Ze werden weggehaald uit de bibliotheken en verstopt in bunkers of kelders van woonhuizen of begraven. Ook werden ze uit handen van de nazi’s gered door ze naar het buitenland te smokkelen. Men was echt bereid om hiervoor te sterven. Voor wie gesnapt werd bij het smokkelen van boeken wachtte de doodstraf.

De schrijver is van Joodse komaf en een specialist van de geschiedenis van Vilnius. Hij heeft diverse wetenschappelijke publicaties op zijn naam staan over het Jodendom. Hij is ongeveer vijfentwintig jaar geleden betrokken geraakt bij het verhaal uit dit boek. Hij werd als professor in de Joodse geschiedenis om raad gevraagd nadat na de oorlog diverse boeken en boekwerken werden aangetroffen. Zijn boek is ontstaan uit verhalen uit allerlei dagboeken, brieven, persoonlijke verhalen en interviews met diverse personen uit de boekenbrigade die smokkelden of anderszins met de boeken te maken hebben gehad.

Het boek is onderverdeeld in vier delen. Het eerste deel geeft informatie over het vooroorlogse leven van de verschillende hoofdpersonen. In het tweede deel wordt verteld over het leven in de oorlogsjaren. Behandeld wordt hoe met groot risico voor de betrokkenen boeken uit het getto en bibliotheken werden gesmokkeld en verborgen voor de Duitse bezetter. De boeken werden op allerlei plaatsen veilig opgeborgen. Deel drie beschrijft de eerste naoorlogse periode tot 1948. Het gaat om het terugvinden van gesmokkelde boeken, het veiligstellen van deze vondsten en het inventariseren van de schade. Maar ook in deze periode worden boeken nog gesmokkeld. Na het verdrijven van de Duitse bezetting zijn Joden en het Joodse erfgoed onder de Sovjetoverheersing evenmin veilig.

Het vierde en laatste deel besluit met de periode na 1948, na de stichting van de Joodse staat Israël. Het gaat over het terugbrengen in Joodse handen van de verloren gewaande boekenschat. Iets wat in de naoorlogse jaren door de gewijzigde politieke verhoudingen (de Koude Oorlog) niet gemakkelijk of niet realiseerbaar was. Besloten wordt met een dankbetuiging, een verklarende woordenlijst en een twintig pagina tellende bibliografie. In het midden van het boek zijn zestien pagina’s met foto’s gevuld die een deel van de tekst toelichten. Het zijn foto’s van de personen die de Joodse boeken veilig stelden, van het getto zelf en van sommige boeken. Elk hoofdstuk heeft verklarende noten in de tekst. Deze noten worden achterin het boek, verspreid over ruim vijftig pagina’s, toegelicht. Gezien het kleine formaat van het boek is het een behoorlijk heen-en-weer-geblader om die noten te lezen, wat als lastig kan worden ervaren.

Het boek vertelt het verhaal over zeldzame en belangrijke Joodse boeken in de oorlogsperiode en de moed van mensen die met gevaar voor eigen leven deze boeken redden van vernietiging. Daarbij komen ook vriendschappen en liefdesrelaties aan bod. Het is over het algemeen echter meer een documentair of wetenschappelijk relaas dan een verhalende tekst. De hoofdstukken geven veel informatie en zijn soms erg gedetailleerd. Met een formaat van 10x15 cm (fotoformaat) en een dikte van 5 cm leest het boek niet erg prettig. Het ligt niet lekker in de hand en de kaft is erg stug, waardoor het boek niet makkelijk blijft openliggen tijdens het lezen. Een historisch werk als dit leent zich niet goed voor een dergelijke druk.

Afgezien van deze praktische kanttekening, is "De boekensmokkelaars" wel een lezenswaardig boek over een niet alledaags onderwerp. Het is een eerbetoon aan de smokkelaars die met gevaar voor hun eigen leven en soms met ware doodsverachting hun identiteit en geschiedenis redden van de ondergang. Ook is het gedetailleerde en informatieve boek interessant voor wie zich wil verdiepen in de Joodse historie en de rol die de Joodse boeken daarin spelen.