Op 17 juni 1940 werden Estland, Letland en Litouwen door de Sovjet-Unie binnengevallen en geannexeerd. Dit was een gevolg van het beruchte Molotov-Ribbentroppact dat op 23 augustus 1939 tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie afgesloten werd. Tussen beide dictaturen werd afgesproken dat de Baltische landen onder de Sovjetinvloedsfeer zouden vallen. De communistische bezetting zou ongeveer een jaar duren, want met de Duitse invasie van de Sovjet-Unie in de zomer van 1941 werden de landen ingenomen door de Duitsers. De kortstondige Sovjetbezetting van 1940-1941 liet echter haar sporen na. Tienduizenden bewoners van de Baltische landen werden bestempeld tot ‘volksvijanden’ en naar Siberië gedeporteerd, waarvandaan ze pas jaren na de oorlog terugkeerden, mits ze de primitieve leefomstandigheden overleefd hadden.

Deze deportatie, die anders dan de Jodenvervolging weinig bekendheid geniet, is het onderwerp van de film ‘In the Crosswind’ (oorspronkelijk ‘Risttuules’). Tijdens foto-onderzoek in een archief in Estland werd de Estse filmmaker Martii Helde (1987) een paar jaar geleden door een medewerkster gewezen op het dagboek van de jonge Estse vrouw Erna Nagel. Ze hield het in een schrift bij gedurende de jaren dat zij met haar dochtertje Eliide in haar verbanningsoord in Siberië verbleef. De cineast was zo onder de indruk van haar verhaal, dat ze optekende in de vorm van brieven aan haar man Heldur, dat hij haar koos als hoofdpersonage in zijn film. Na een dagenlange treinreis in vee- of goederenwagons belandde de vrouw in het uiterste oosten van Rusland, terwijl haar man naar een gevangenenkamp werd overgebracht. Hij was lid van de Estse militie en daarom door de nieuwe machthebbers bestempeld tot politieke vijand. Zijn echtgenote zou pas na de val van de Sovjet-Unie zijn lot te weten komen. Zelf werd ze in Siberië in een kolchoz onder erbarmelijke omstandigheden tewerkgesteld in de bosbouw en bij ontginningswerkzaamheden.

Al meteen in het begin ervaar je dat de film alles behalve een doorsnee speelfilm is. Dat het beeld volledig zwart-wit is herkennen we natuurlijk van ‘Schindler’s List’, waar het een monumentaal effect had. In deze Estse productie blijft het echter niet bij het ontbreken van kleur, maar ontbreekt het ook aan dialogen, een plot en fysieke interactie tussen de acteurs. Zelfs bewegende beelden zijn grotendeels afwezig. Daarvoor in de plaats zijn er 13 tableaus die je oneerbiedig kunt vergelijken met de recent op sociale media populaire ‘mannequin challenge’. Een eerbiedigere vergelijking is wellicht te maken met diorama’s in musea, maar de filmuitgever bestempelt ze tot tableau vivants. Acteurs staan roerloos opgesteld in verschillende binnen- en buitendecors, terwijl de camera langs hen beweegt. Zo zien we bijvoorbeeld een steenkoud, besneeuwd bos waarin Erna met lotgenoten tewerkgesteld is, maar ook het door Sovjetsoldaten bewaakte perron waarvandaan zij en de anderen per trein worden afgevoerd naar Siberië.

Het zijn gezichtsuitdrukkingen, bevroren bewegingen en de uitstraling van de decors die het verhaal vertellen, samen met uitgesproken citaten uit het dagboek van de hoofdpersoon en fragmenten uit historische Sovjettoespraken. Daarnaast is er muziek en horen we bepaalde geluiden, zoals het gieren van een ijzige wind. Opmerkelijk is dat er in de decors wel beweging is. Zo is te zien hoe sneeuw valt en hoe de jurk van een vrouw waait in de wind. Met deze weinige dynamiek en zonder levendigheid ontstaat een beeld van de gruwelijke ontberingen die de bannelingen leden. Terwijl ze geacht werden Siberië te koloniseren was het voor velen een enkele reis naar een akelige dood door honger, kou en andere kwellingen. Het is knap dat Martti Helde erin slaagt deze tragiek met beperkte middelen over te brengen, maar ‘In the Crosswind’ is een kunstwerk en geen speelfilm. Geprojecteerd op de muur van een expositieruimte zullen de tableaus veel meer indruk maken dan op een televisiescherm gedurende bijna anderhalf uur. Daarop krijg je van deze manier van presenteren gauw genoeg. Wie een meeslepende, dramatische verfilming verwacht van deze tragische, in het Westen vergeten episode uit de geschiedenis, zal daarom moeten uitkijken naar een volgende verfilming.