Operatie Haudegen, de codenaam van een geheime missie waar een kleine Wehrmacht-eenheid van in totaal elf man zich mee bezig hield op Spitsbergen. De naam Haudegen was een verwijzing naar de naam van de commandant van de eenheid, Dr. Wilhelm Dege. Het was na de capitulatie van Duitsland ook de laatste Wehrmacht-eenheid die zich door omstandigheden pas in september 1945 kon overgeven, bijna vier maanden nadat de Duitse Generaal Alfred Jodl op 7 mei 1945 in het Franse Reims de onvoorwaardelijke capitulatie van de Duitse strijdkrachten had getekend. Haudegen was een operatie van de meteorologische dienst van de Kriegsmarine, de Luftwaffe had een eigen meteorologische dienst met de bijbehorende operaties.

Wilhelm Dege

Dege had in 1931 een pedagogisch diploma behaald en was als leraar les gaan geven op een lagere school. Tegelijkertijd studeerde hij geografie, geologie en geschiedenis. In 1935, 1936 en 1938 ondernam hij op eigen initiatief expedities naar Spitsbergen waarna hij in 1939 promoveerde met een werkstuk over het noorden van Spitsbergen. Wilhelm Dege was in de eerste plaats geograaf (geologie was zijn tweede vak). Zijn opdracht in Spitsbergen was dus ook in de eerste plaats van geografische aard. Zijn geografische kennis van Spitsbergen door zijn eerdere onderzoeken evenals zijn kennis van de taal en de vaardigheden om te overleven in de poolstreek kwamen goed van pas na de inval van Duitsland in Noorwegen in mei 1940.

De training

In de met sneeuw bedekte "Goldhöhe" de Duitse naam van een heuvel voor het trainingskamp in het Reuzengebergte, een bergketen op de grens tussen Tsjechie en Polen, trainden in de winter van 1943 zestig vrijwilligers voor een onbekende missie. Ze moesten leren skiën, abseilen, iglo's bouwen, omgaan met poolhonden en hondensleeën, plaats bepalen in de eindeloze sneeuw- en ijsvlaktes, maar kregen ook een kook- en bakcursus. Meteorologen leerden de cursisten meteorologische meetinstrumenten te gebruiken om de weersomstandigheden te kunnen bepalen. In mei 1944 werden de laatste vaardigheden geleerd: bergbeklimmen, hoe te bewegen in bergachtig terrein, strijdposities en verdediging en ook het gebruik van jachtwapens voor eigen veiligheid als er een ijsbeer in de buurt was. Paramedici zorgden ondertussen voor een spoedcursus medische handelingen, zoals het trekken van tanden, de zorg voor schotwonden maar ook amputatie van bevroren ledematen. De mannen hoorden allerlei geruchten en hadden dan ook wel het vermoeden dat ze in de toekomst ingezet zouden worden in het Noordpoolgebied om weerinformatie voor marine en luchtmacht te verzorgen.

De start van Operatie Haudegen

Tien telegrafisten werden aan het eind van de training in 1944 geselecteerd om aan hun taak te gaan beginnen. Een duikboot bracht de kleine eenheid vanuit de Noorse havenstad Tromsø naar hun uiteindelijke bestemming aan de oostkust van Spitsbergen op het eiland Noord-Oostland (in het Noors Nordaustlandet), diep verscholen in de Rijpfjorden. Tijdens het wachten op de boot vertelde commandant Wilhelm Dege dat de opdracht was om een weerstation op te bouwen en te bemannen. Zijn verdere toelichting was dat het Duitse leger van alle kanten onder vuur lag en dat de legerleiding de weersvoorspellingen vanuit het poolgebied richting Europa wilde weten zodat de marine en de luchtmacht zich konden voorbereiden als er zwaar weer op komst was. Dat het goed is om te weten wat voor weer het zal gaan worden heeft de geschiedenis van verschillende oorlogen en de uitgevoerde operaties in die oorlogen wel bewezen.

Spitsbergen, (Noors: Svalbard), is een archipel in de Noordelijke IJszee, ongeveer 565 km ten noorden van Noorwegen en bestaat uit drie grote en een tachtigtal kleine eilanden. Sinds 1920 heeft de archipel een aparte status binnen het koninkrijk Noorwegen. De Nederlander Willem Barentsz gaf de eilanden de naam Spitsbergen toen hij deze ontdekte in 1596. Noorwegen koos in 1925 voor de naam Svalbard. De naam komt uit een IJslandse tekst uit de twaalfde eeuw en kan vertaald worden als "koude rand" of "koude kust".

Bij aankomst op Spitsbergen was het hard werken om wapens, munitie, voedsel, bouwmaterialen en de meteorologische meetinstrumenten snel aan land te brengen. De duikboot U-307 en het bevoorradingsschip 'Karl J.Busch' keerden direct weer terug naar Noorwegen. De poolwinter naderde en de uren met daglicht werden minder. Daarbij was het gevaar voor ontdekking door geallieerde vliegtuigen of een oorlogsschip groot. Al gauw waren er twee onopvallende hutten met een plat dak gebouwd van geperste houten panelen en gecamoufleerd met witte netten.

Operatie Haudegen ging begin december 1944 van start nadat de bouw van het weerstation klaar was. Iedere dag werden er vijf versleutelde weerberichten naar het weerstation in de haven van Tromsø verstuurd. Commandant Dege gebruikte de tijd die nog overbleef voor wetenschappelijk onderzoek in het poolgebied.

De omstandigheden op de Noordpool waren zwaar voor de eenheid. De mannen moesten erg wennen aan de 126 poolnachten, dagen dat de zon 24 uur niet opkomt. Een ontmoeting met een ijsbeer was een risico en daarom ging men altijd met twee man en gewapend met een jachtgeweer naar buiten. In de poolwinter maakten temperaturen van tientallen graden onder nul en de sneeuwstormen het er niet beter op. Toch..."Het was een schitterende tijd", vertelde de toen 19 jarige Siegfried Czapka in 2010 tegen het Duitse blad Der Spiegel. "Het was een onvergetelijke ervaring, we hadden alles behalve bier".

De poging om de eenheid op te halen

Terwijl de eenheid op de ijsvlakten van Spitsbergen weinig te vrezen had van de oorlog, keerde het tij voor het Duitse leger op het Europese vasteland en leed het grote verliezen. Eind april 1945 informeerde de Duitse luchtmacht naar landingsmogelijkheden bij het weerstation om de groep-Haudegen op te halen. In korte tijd legden de mannen een geïmproviseerde landingsbaan aan en bleven enkele dagen wachten. "Maar er kwam geen gebrom van vliegtuigmotoren", aldus Wilhelm Dege in zijn boek Gefangen im arktischen Eis. Wettertrupp "Haudegen" - die letzte deutsche Arktisstation des Zweiten Weltkrieges. Hamburg (Convent) 2006. Het boek is ook in het Engels vertaald met de titel "War North of 80". "In plaats daarvan hoorden we op de radio dat Duitsland had gecapituleerd".

De vergeten eenheid

Terwijl de Duitse generaal Alfred Jodl op 7 mei 1945 in het Franse Reims de onvoorwaardelijke capitulatie getekend had van de Duitse strijdkrachten, werd de eenheid op het Noorse Spitsbergen door de legerleiding totaal vergeten.

De vertwijfeling slaat toe

De leden van de groep-Haudegen raakte vertwijfeld, hun taak zat er op en ook voor hen was de oorlog voorbij. Ze wilden eindelijk terug naar huis om te zien hoe het met het thuisfront was na de capitulatie. Dat kon toen alleen door radiocontact te leggen met de geallieerden, wat er waarschijnlijk toe zou leiden dat ze krijgsgevangenen werden. Dege bleef optimistisch. "De bemanning van een weerstation kon onmogelijk tot oorlogsmisdadigers gerekend worden, was zijn mening".

Het radiocontact met het station in Tromsø, weer bemand door Noren, verliep moeizaam. Meerdere keren gaven ze hun coördinaten door via de golflengten die de geallieerden gebruikten, maar een schip of vliegtuig kwam er niet. Om de tijd te verdrijven ging Wilhelm Dege noodgedwongen verder met zijn geografisch onderzoek op Spitsbergen en in het weerstation vermaakte de rest van de eenheid zich met tafeltennis, totdat ook het laatste balletje het begaf. Tegen het eind van augustus kwam er eindelijk een bericht uit Noorwegen dat er begin september een schip naar Spitsbergen zou komen.

De opluchting was groot toen er in de nacht van 3 op 4 september 1945 inderdaad een schip afmeerde in de fjord bij weerstation Haudegen. Het schip de 'Blaasel' was dan wel een schip voor de zeehondenjacht maar op dat moment niet actief als robbenjachtschip en werd daarom dan ook gecharterd door de Noorse marine om de Duitse eenheid op te halen met daarbij de directe opdracht, de capitulatie van de Duitse eenheid te eisen. Commandant Dege stond er zelf ook op om zich formeel over te geven aan de Noorse schipper kapitein Albertsen, die niet wist hoe dat werkte. Dege overhandigde zijn pistool aan de kapitein met de woorden: "Ik weet het eigenlijk ook niet". Daarmee was de capitulatie, bijna vier maanden na de handtekening van Jodl, alsnog voltooid.

Krijgsgevangenen

Na aankomst in de haven van Tromsø werd de eenheid direct gevangengenomen. Wilhelm Dege keerde in december 1945 na drie maanden krijgsgevangenschap terug naar zijn huis, wat na de nieuw getrokken grenzen toen in West-Duitsland lag. Na de oorlog was hij voorlopig weer werkzaam in zijn oude baan als onderwijzer, totdat hij aardrijkskundeleraar aan een lerarenopleiding (de vroegere kweekschool) werd. In 1976 ging hij met pensioen. Hij overleed drie jaar later. De mannen van de eenheid probeerden elkaar te ontmoeten voor een jaarlijkse reünie, hoewel dit moeilijk, zo niet onmogelijk, was tijdens de Koude Oorlog met de spanningen tussen Oost- en West-Duitsland. De manschappen van Haudegen die in West-Duitsland woonden, werden wel altijd uitgenodigd door hun Oost-Duitse oud-collega’s om mee te doen, maar niemand van de West-Duitsers durfde naar Oost-Duitsland te reizen. Pas na de val van de Berlijnse muur veranderde dat en konden de mannen elkaar weer in vrijheid ontmoeten.

Siegfried Czapka, de jongste van de eenheid, overleed op 12 augustus 2015 . Hij werd 90 jaar.

Het voormalig weerstation op Spitsbergen is tegenwoordig historisch erfgoed van Noorwegen.