Laconia-incident

Op 9 april 1921 liep bij de werf van Swan, Hunter & Wigham Richardson Ltd., te Wallsend-on-Tyne, Oost-Engeland, het nieuwe oceaanlijnschip Laconia van stapel. Dit luxe passagiers- en pakketschip werd gebouwd voor de Cunard Line ter vervanging van de oude Laconia die tijdens de Eerste Wereldoorlog tot zinken was gebracht door een Duitse onderzeeboot. Het 19.695 ton grote en 183 meter lange schip was afgebouwd in januari 1922 en werd Royal Mail Steamer (RMS) Laconia genoemd. Het was het derde Scythia-class schip in een serie van vijf. De schepen van de Cunard Line waren gestationeerd in Liverpool. Vanaf 25 mei van datzelfde jaar ondernam het nieuwe schip haar eerste oceaanreis die haar van Southampton naar New York zou brengen. Geheel volgens de traditie van de Cunard Line maakte de Laconia een wereldreis die in januari 1923 begon en 130 dagen zou duren. Voor vlagvertoon werden tijdens de reis 22 havens aangedaan.

Tot de Tweede Wereldoorlog was RMS Laconia in de vaart als passagiers-, pakket-, vracht- en cruiseschip. Op 4 september 1939 werd de Laconia gevorderd door de British Admiralty en omgebouwd tot de hulpkruiser HMS Laconia. Het schip werd uitgerust met acht 15cm kanonnen tegen oppervlaktedoelen, twee 7,5cm kanonnen van het type High Angle (HA) tegen luchtdoelen en een Asdic-installatie en dieptebomrekken tegen onderzeeboten. Commandant van HMS Laconia werd de in actieve dienst herstelde reservist van de Royal Navy, Captain G.G.P. Hewitt. Na proefvaarten bij het eiland Wight, aan de Zuid-Engelse kust, evacueerde het schip Brits goud naar Portland, Maine in de Verenigde Staten en Halifax, Nova-Scotia in Canada. Deze reis begon op 23 januari 1940. Daarna deed het schip dienst als escorteschip in de Noord-Atlantische wateren. Van januari 1940 tot mei 1940 bij de Halifax Escort Force, van mei 1940 tot april 1941 bij de Bermuda and Halifax Escort Force en van april 1941 tot juni van dat jaar als onderdeel van de North Atlantic Escort Force.

Tijdens de zomer van 1941 lag HMS Laconia in onderhoud in St. John, New Brunswick in Canada. In september van dat jaar keerde het schip terug naar Liverpool en werd voorbestemd om de rest van de oorlog te fungeren als troepentransportschip. Hiervoor werd zij in het Bidston Dock te Birkenhead omgebouwd door de bekende scheepsbouwfirma Cammel Laird & Co. Begin 1942 was het werk voltooid en de Laconia kwam in dienst van het Ministry of War Transport met als gezagvoerder koopvaardijkapitein R. Sharp. De volgende zes maanden transporteerde His Majesty`s transportship Laconia vooral Australische troepen van het Midden Oosten naar Australië en omgekeerd.

Op 12 augustus 1942 vertrok de Laconia uit Suez, Egypte en voer via Aden in Jemen naar Mombassa in Kenia waar olie werd geladen. De volgende haven was Durban in Zuid-Afrika waar het schip op 28 augustus aankwam. Drie dagen later arriveerde HM Laconia in Kaapstad, Zuid-Afrika. Hier kwamen nog meer passagiers aan boord. Toen de oceaanstomer op 1 september 1942 uit Kaapstad vertrok, met bestemming Groot-Brittannië, waren er 463 Britse bemanningsleden, 286 Britse soldaten en 87 van hun familieleden, 1.793 Italiaanse krijgsgevangenen en 103 Poolse soldaten, die de Italianen moesten bewaken, aan boord. Captain Sharp en zijn 2.731 medeopvarenden hadden geen idee welk lot hen te wachten stond. Zij hadden er ook geen idee van dat de gebeurtenissen die hun lot bepaalden, de wijze waarop de onderzeebootoorlog op de Atlantische Oceaan gevoerd werd drastisch zou veranderen.

Op 12 september 1942 patrouilleerde U 156, een type IXC U-boot met een waterverplaatsing onder water van 1540 ton, onder commandant Korvettenkapitän (luitenant-ter-zee der 1e klasse) Werner Hartenstein, in de Atlantische Oceaan tussen het eiland Ascension en het vasteland van Liberia ten zuidwesten van Midden-Afrika. In de middag verkende Hartenstein een Britse oceaanstomer. Het Britse schip werd door de Duitsers geïdentificeerd als de Laconia van de Cunard Line. De Duitsers wisten dat dit vaartuig gebruikt werd als troepentransportschip en gewapend was met kanonnen en dieptebommen en dat het uitgerust was met Asdic. De oceaanstomer was dus een legitiem militair doelwit. Hartenstein wachtte tot het donker begon te worden om ongezien in een aanvalspositie te kunnen komen. Rond 22:00 vuurde hij, op een afstand van ongeveer twee zeemijlen, twee torpedo`s af op het vijandelijke vaartuig. Drie minuten later troffen de onderwaterprojectielen de Laconia op de waterlijn en het schip begon meteen slagzij te maken. De inslagen van de torpedo`s veroorzaakten vele slachtoffers onder de Italianen die zich in de onderste compartimenten van het schip bevonden. Om 22:22 uur verzond de Laconia het volgende bericht op de 600-meter band: "SSS SSS 0434 South / 1125 West Laconia torpedoed" (de code SSS werd gebruikt als een SOS signaal maar betekende dat er zich nog een submarine in de nabijheid kon bevinden).

Terwijl de Laconia begon te zinken liet Commandant Hartenstein U 156 aan de oppervlakte komen in de hoop de kapitein en andere officieren van het vijandelijke schip gevangen te kunnen nemen. Dit was het normale protocol dat gevolgd werd door de Duitse onderzeeboten. De Duitsers hoopten op deze wijze belangrijke informatie in te winnen. Bovendien konden de koopvaardijofficieren dan niet nog een keer voor de geallieerde zaak ingezet worden. Aan de oppervlakte gekomen wachtte de Duitsers echter een onaangename verrassing. Tussen de wrakstukken, brandende olie en drijvende doden, bevonden zich honderden zwemmende drenkelingen en een groot aantal overvolle reddingsboten. Vele van hen riepen: "Aiuto! Aiuto!". De Duitsers konden dit vertalen in Italiaans hulpgeroep en namen een aantal drenkelingen aan boord. Van hen leerde de U-boot bemanning dat het overgrote deel van de passagiers van HM Laconia had bestaan uit Italiaanse krijgsgevangenen. De gruwelijke werkelijkheid begon tot Hartenstein en zijn bemanning door te dringen; dit waren niet de passagiers van een troepentransportschip die zij verwacht hadden.

De Laconia zonk om 23:23 uur. Captain Sharp was in juni 1940 kapitein van het troepentransportschip Lancastria, ook een gevorderd schip van de Cunard Line, dat door Duitse Junker 88 bommenwerpers tot zinken was gebracht voor de Franse kust. Sharp overleefde destijds deze ramp die ruim 4.000 Britse troepen het leven koste. Op 12 september 1942 ging hij met HM Laconia ten onder.

Onmiddellijk besloot Hartenstein om een reddingsoperatie op gang te zetten. In eerste instantie deed hij dit volledig op eigen initiatief. Op het moment dat de Laconia zonk, was de bemanning van U 156 al volop bezig drenkelingen op te vissen. Hartenstein verzond om 01:25 uur, op 13 september, het volgende gecodeerde bericht aan Admiral Karl Dönitz, de Befehlshaber der Unterseeboote:
"Versenkt von Hartenstein Brite "Laconia". Marinequadrat FF 7721 310 Grad. Leider mit 1500 Italienischen Kriegsgefangenen. Bisher 90 gefischt 157 cbm. 19 Aale, Passat 3, erbitte Befehle. (Tot zinken gebracht door Hartenstein Britse "Laconia". Coördinaten FF 7721 310 graden. Helaas met 1500 Italiaanse krijgsgevangenen. Tot nu toe 90 opgevist. 157 kubieke meter (olie). 19 alen ( torpedo’s), passaat 3, verzoek orders.)
Wetend dat het torpederen van zoveel Italiaanse krijgsgevangenen niet goed in de aarde zou vallen bij de bondgenoten van de Duitsers gaf Dönitz onmiddellijk bevel aan twee U-boten die zich in de nabijheid bevonden om te assisteren bij de reddingsonderneming. Bovendien verzocht hij de nazi gezinde Franse Vichy-regering om hulpschepen te zenden vanuit Franse koloniale havens in West-Afrika. Inmiddels was U 156 overladen met bijna 200 overlevenden van de Laconia die zich zowel in de U-boot als op het dek bevonden. Nog eens 200 schipbreukelingen bevonden zich in reddingsboten die door de U-boot op sleeptouw werden genomen. De Duitsers maakten bij hun reddingspogingen geen enkel onderscheid tussen de verschillende nationaliteiten van de drenkelingen.

Om 06:00 verzond de commandant van U 156 een ongecodeerd bericht op de 25-meter band in het Engels:
"If any ship will assist the ship-wrecked Laconia crew, I will not attack providing I am not being attacked by ship or air forces. I picked up 193 men 4,35 South, 11,26 West, German submarine". (Als een schip de bemanning van het getorpedeerde schip "Laconia" assisteert, zal ik niet aanvallen op voorwaarde dat ik niet word aangevallen door zee- of luchtstrijdkrachten. Ik heb 193 man opgepikt. 4, 53 zuid, 11, 26 west, Duitse duikboot.)
De Britten in Freetown, Sierra Leone, onderschepten dit bericht maar deden het af als misleiding. Ze zonden het daarom niet door aan hun Amerikaanse bondgenoten die de geheime vliegbasis Wideawake Airfield hadden ingericht op Ascension.

U 156 bleef de volgende twee dagen aan de oppervlakte, in afwachting van assistentie, zich bekommerend om de vele honderden drenkelingen waarvan er zich nog een groot gedeelte in het water bevond, vastklampend aan wrakstukken. Op 15 september, om 11:25 uur, verscheen U 506 onder Kapitänleutnant (luitenant-ter-zee der 2e klasse oudste categorie) Erich Würdemann op het toneel die meteen een groot aantal reddingsboten op sleep nam na eerst enkele vrouwen, kinderen en gewonden aan boord te hebben genomen. Enkele uren later werd U 506 gevolgd door U 507, onder Korvettenkapitän Harro Schacht, en de Italiaanse onderzeeboot Cappellini onder commando van Capitano di corvetta (luitenant-ter-zee der 1e klasse) M. Revedin. U 507 had onderweg vijf afgedreven reddingsboten op sleep genomen.

Inmiddels had de Franse Vichy-regering de 7.600 ton metende kruiser Gloire vanuit Dakar, Senegal, naar de plek des onheils gedirigeerd. Later werd dit schip nog gevolgd door de snelle kanonneerboot Annamite van 660 ton vanuit Conakry, Frans-Guinee en de tragere kanonneerboot Dumont d`Urville van 2.000 ton vanuit Cotonou, Dahomey, het huidige Benin. De vier onderzeeboten, met honderden schipbreukelingen aan dek en op sleeptouw gingen op weg richting de Afrikaanse kust voor een rendez-vous met de Franse Vichy-schepen. De Duitsers en Italianen plaatsten Rode Kruisvlaggen over hun dekkanonnen om eventuele overvliegende geallieerde vliegtuigen attent te maken op de vredelievende missie. Rond 04:00 uur in de nacht van 15 op 16 september kreeg Hartenstein problemen met één van zijn dieselmotoren en raakte achterop bij de overige onderzeeboten. Vier uur later ontdekte de bemanning van U 156 nog een afgedreven reddingsvlot van de Laconia dat eveneens op sleep werd genomen. U 156 sleepte nu in totaal vier reddingsvaartuigen.

De volgende morgen, 16 september om 11:25 uur, werd U 156 ontdekt door een Amerikaanse Consolidated B-24 Liberator bommenwerper van de 343rd Bombardment Squadron, afkomstig van de basis op Ascension. De gezagvoerder van de Liberator, Lieutenant James D. Harden van de U.S. Army Air Force (USAAF), verdween uit het zicht van de onderzeeboot en seinde zijn bevindingen naar zijn thuisbasis op Ascension. De leidinggevende officier op Wideawake Airfield, was die dag Captain R.C. Richardson III. Richardson maakte enkele snelle overwegingen op basis van de gegevens van piloot Harden:

Ondanks de informatie van Harden dat de U-boot een Rode Kruisvlag voer en vier reddingsboten op sleep had nam hij om de genoemde redenen een beslissing die verstrekkende gevolgen zou krijgen: "Sink the sub".
Harden vloog om 12:32 uur terug naar de U-boot en wierp bommen en dieptebommen af. Eén van de bommen kwam tussen de reddingsboten tot ontploffing en veroorzaakte vele slachtoffers. Enkele dieptebommen brachten lichte schade toe aan U 156. Hartenstein beval onmiddellijk dat de reddingsboten losgemaakt moesten worden en dat alle aanwezigen op het dek van de onderzeeboot in het water moesten springen. Hij beval ook de Britten en Italianen die zich in de U-boot bevonden om overboord te springen. Alleen de vrouwen en gewonden bleven aan boord. Daarna dook de onderzeeboot om aan eventuele volgende luchtaanvallen te ontkomen, honderden overlevenden in zee achterlatend. De overige drie onderzeeboten die aan de reddingsactie deelnamen maakten rendez-vous met de Vichy-Franse oorlogsschepen die de schipbreukelingen van de Laconia overnamen waarbij de Cappellini nog een aantal schipbreukelingen aan boord had genomen die noodgedwongen de U 156 hadden moeten verlaten. Er werden 1.083 overlevenden door de Vichy-Franse oorlogsschepen opgepikt. Het totale aantal overlevenden van de ondergang van de Laconia en de Amerikaanse luchtaanval kwam op ruim 1.100.

Naar aanleiding van het incident met de Laconia gaf Admiral Karl Dönitz, de Befehlshaber der Unterseeboote, op 17 september 1942 bevel aan al zijn onderzeeboten om in het vervolg geen reddingspogingen meer te ondernemen na het tot zinken brengen van geallieerde schepen. Tot dan hadden U-bootbemanningen steeds hulp geboden aan drenkelingen door hen voedsel, water en inlichtingen te verstrekken.

Dönitz`s Laconia-Befehl luidde letterlijk:

Door dit bevel verhardde de onderzeebootoorlog in de Atlantische Oceaan. De meeste Duitse U-bootcommandanten hielden zich aan het Laconia-Befehl hoewel sommigen toch hulp bleven verlenen aan geallieerde drenkelingen. Anderen interpreteerden het Laconia-bevel totaal verkeerd en gingen zelfs over tot het mitrailleren van overlevenden.

Tijdens het Proces van Neurenberg werd Karl Dönitz ondervraagd over de toedracht van het Laconia-incident en het daarop volgende Laconia-Befehl. De gevolgen ervan werden hem echter niet aangerekend. Daarmee gaven de geallieerde aanklagers toe dat het Laconia-bevel van Dönitz een logische reactie was op het bombarderen van U-boten, die een reddingsactie uitvoerden, door een Amerikaans vliegtuig.

Vele overlevenden van het Laconia-incident vonden dat het bombarderen van een U-boot met drenkelingen aan boord en op sleeptouw een oorlogsmisdaad was. Captain Richardson had echter volledig volgens de regels van de Haagse Conventie gehandeld. Hierin werd vermeld dat hospitaal- of reddingsschepen nooit aangevallen mochten worden. Hierbij moest wel aan enkele voorwaarden voldaan worden. Ten eerste moest de identiteit van het schip als zodanig bekend zijn bij de oorlogvoerende partijen. Verder moest het schip duidelijk herkenbare Rode Kruisvlaggen en tekens voeren. Bovendien mocht het schip niet voor enig ander doel gebruikt worden. Hoewel de vier onderzeeboten Rode Kruisvlaggen voerden waren zij nog steeds oorlogsschepen die tegen de vijand ingezet konden worden. Richardson stond dus volledig in zijn recht toen hij het bevel gaf om de onderzeeboten aan te vallen Bovendien had de Amerikaanse officier zijn genoemde, rationele overwegingen mee laten wegen in zijn beslissing. Hij werd dan ook nooit vervolgd.

Maar ook tijdens de Tweede Wereldoorlog werd over het algemeen een reddingsactie op zee, door welk schip dan ook, die duidelijk kenbaar was gemaakt per radio en door duidelijk herkenbare Rode Kruisvlaggen, gerespecteerd. Als Richardson dan ook op basis van humanitaire aanklachten vervolgd had kunnen worden hadden de overlevenden van het Laconia-incident hier zeker achter gestaan. Zij hadden geen goed woord over voor de Amerikanen. Vooral voor de Britse en Poolse overlevenden was het niet te verkroppen dat zij door hun grootste vijanden, de Duitsers, Italianen en Vichy-Fransen, gered werden om vervolgens door hun belangrijkste bondgenoten gebombardeerd te worden. Vele, vooral Britse, geredden van de Laconia kwamen er openlijk voor uit dat zij Werner Hartenstein een warm hart toedroegen.
Overlevende Dr. Tony Large schreef: "I have nothing but reverence and fondness for the memory of Werner Hartenstein…. He saved my life".
Overlevende Ted Johnson, bemanningslid van de Laconia: "A lot of people whose family died probably won’t agree with me, but if Hartenstein walked in now I’d shake his hand".

De drie Duitse onderzeeboten die bij het Laconia-incident betrokken waren zouden de oorlog niet overleven. U 507 werd op 13 januari 1943 door middel van dieptebommen tot zinken gebracht door de Amerikaanse PBY Catalina vliegboot P-10, van Navy Squadron VP-83, 330 zeemijlen ten oosten van de Braziliaanse kust ter hoogte van Cap São Roque. Alle 54 opvarenden werden hierbij gedood. U 156 werd tijdens haar vijfde oorlogspatrouille op 8 maart 1943 door dieptebommen, die afgeworpen werden door de Amerikaanse PBY Catalina P-1 van Navy Squadron VP-53, ten oosten van Barbados tot zinken gebracht. Alle 53 opvarenden kwamen hierbij om het leven. U 506 werd op 12 juli 1943 ten westen van Vigo, Spanje, bestookt met 7 dieptebommen door een USAAF B-24 Liberator bommenwerper van het 1st Anti-submarine Squadron. De U-boot brak in tweeën en zonk snel. De piloot van de Liberator dropte een reddingsvlot omdat hij overlevenden in het water had gezien. Slechts zes bemanningsleden van U 506 overleefden de luchtaanval. De overige 48, onder wie commandant Würdemann, kwamen om. De Cappellini viel na de Italiaanse capitulatie in Duitse handen. De Duitsers gebruikten de onderzeeboot onder de naam UIT 24. Toen de Duitsers capituleerden, op 8 mei 1945, ging de boot over naar de Japanse marine. Met een Duits-Japanse bemanning deed de ex-Cappellini dienst bij de Keizerlijke Japanse Marine als I-503. De Amerikanen lieten de onderzeeboot uiteindelijk op 16 april 1946 afzinken in de Japanse Zee, ten noorden van Kobe.