Etty Hillesum was negenentwintig jaar jong toen ze in 1943 in Auschwitz vermoord werd. Ze was één van de 102.000 Joden die vanuit Nederland gedeporteerd werden en nooit meer terugkwamen. Er is weinig dat nog herinnert aan velen van hen, maar dat geldt niet voor Etty Hillesum. Zij liet een dagboek na, dat na de oorlog in meerdere talen gepubliceerd werd. Haar dagboek hield ze bij van 8 maart 1941 tot 13 oktober 1942, de periode dat het net om de Joodse bevolking in Nederland zich steeds nauwer sloot. Ze doet daarvan verslag, maar nog veel meer schrijft ze over zichzelf en over haar eigenzinnige kijk op de wereld. Ter gelegenheid van het vijfentwintigjarige jubileum van uitgeverij Balans is nu een boekje gepubliceerd met daarin een selectie van meer dan honderd van haar dagboekfragmenten. Het draagt de titel “Dat onverwoestbare in mij”, een citaat van de dagboekschrijfster, dat slaat op de kracht en liefde die ze, ondanks de moeilijkheden die haar overkwamen, in zich voelde in plaats van verbittering. Op 20 juli 1942 schreef ze: “Ik wil zo graag blijven leven om de nieuwe tijd te helpen voorbereiden en om dat onverwoestbare in mij behouden over te dragen naar de nieuwe tijd, die zeker zal komen, ze groeit immers al in mij, iedere dag, ik voel het toch?”

Het dagboek van Etty Hillesum is veel meer dan enkel een registratie van dagelijkse gebeurtenissen. Op een heel eigen, filosofische wijze beschrijft ze haar verlangens en angsten. Indrukwekkend is de moedige wijze waarop ze het hoofd geboden heeft aan de nazi-onderdrukking, ondanks dat ze wist dat de Joden in het Oosten massaal omgebracht werden. Ze vond het leven te mooi om het te laten bederven door haar dreigende noodlot. Op 29 juni 1942 schreef ze: “Ik ben al in duizend concentratiekampen duizend doden gestorven, ik weet het allemáál en ben ook niet meer verontrust door nieuwe berichten. […] En toch vind ik dit leven schoon en zinrijk. Van minuut tot minuut. En ik zal tot de laatste minuut aan dit bureau blijven zitten en geloven in ieder gedicht dat ik lees…” Op 1 juli was ze gebiologeerd door de witte jasmijn in de tuin: “Hoe is het toch mogelijk mijn God, hij staat daar ingeklemd tussen de verveloze muur van de achterburen en de garage. […] Tussen dat grauw en dat modderige donker is hij zó stralend, zo ongerept, zo uitbundig en zo teer, een overmoedige jonge bruid, verdwaald in een achterbuurt.” De jasmijn staat symbool voor Etty Hillesum zelf, een sprankelende jonge vrouw die het hoofd boven water hield in een duistere tijd.

Terugkerende thema’s in de teksten van de schrijfster zijn onder andere de schoonheid van de natuur, liefde en seksualiteit, literatuur, de toekomst en God. Een persoon waarnaar ze meermaals verwijst is de Duitse Julius Spier voor wie ze als een blok gevallen is. Behalve het vrouwelijke perspectief waaruit het geschreven is, zijn er meer overeenkomsten tussen haar dagboek en dat van Anne Frank. Allebei geven ze de lezer inzicht in hun diepste gedachten en koesteren ze de wens om na de oorlog hun teksten te delen met een lezerspubliek. Een verschil is echter dat het dagboek van Anne Frank voor een heel grote doelgroep toegankelijk is en de teksten van Etty Hillesum niet. Haar gefilosofeer, de thema’s die aan bod komen en de literaire zinnen zullen niet elke geschiedenisliefhebber aanspreken. Weliswaar loopt de oorlog als een rode draad door het boek, maar toch verwijst ze hier veelal slechts terloops naar. Zelfs in Westerbork, waar ze meerdere maanden voor haar deportatie verbleef, beschreef ze de wereld niet als waarnemer van de historie, maar als poëet. Op 23 september 1942 schreef ze: “Zoals die barak daar soms ’s nachts lag onder die maan, gemaakt uit zilver en uit eeuwigheid: als een stukje speelgoed, ontgleden aan God’s verstrooide hand…” Een mooie zin, die echter veel meer zegt over de verbeeldingskracht van de schrijfster dan over de geschiedenis van het kamp. Voor iedereen die met haar kennis wil maken is dit boekje een goede introductie. Voor lezers die meer willen weten over de ervaringen van Joodse mensen onder de nazi-onderdrukking zijn er toegankelijkere boeken, waaronder het dagboek van Anne Frank.