Alhoewel de Tweede Wereldoorlog inmiddels alweer meer dan zestig jaar geleden is, zijn er nog altijd veel mensen die opeens geïnteresseerd raken in het verleden van hun ouders of grootouders tijdens deze ellendige periode. Wanneer een ouder of grootouder in een concentratiekamp gevangen gezeten heeft en tijdens of na de oorlog gestorven is, is het echter vaak lastig om hierover nog informatie te vinden. Oud-gevangenen van concentratiekamp Neuengamme, hun familieleden en andere geïnteresseerden kunnen sinds 1993 voor hulp en informatie terecht bij de Stichting Vriendenkring Neuengamme. Deze stichting was verantwoordelijk voor de totstandkoming van het boek “Nederlanders in Neuengamme”.

Het boek kwam er niet alleen om te voorzien in een informatiebehoefte, maar was in de eerste plaats bedoeld ter nagedachtenis aan de meer dan 5.000 Nederlanders die omkwamen in Neuengamme. Terwijl er voor de Nederlandse slachtoffers van verschillende andere concentratiekampen op diverse locaties in Nederland gedenktekens en monumenten werden opgericht, was dit voor de slachtoffers van Neuengamme niet het geval. De Stichting Vriendenkring Neuengamme besloot daarom een monument in boekvorm uit te brengen om zestig jaar na de bevrijding van Neuengamme de nodige eer te bewijzen aan de slachtoffers van dit concentratiekamp. Het boek is daarnaast onder andere bestemd om jongere generaties blijvend kennis te kunnen laten nemen met het onrecht dat vele duizenden Nederlanders is aangedaan in dit concentratiekamp.

Het boek kwam tot stand dankzij de medewerking en financiële bijdragen van diverse personen en (overheids)instanties en werd in april 2005 uitgebracht door uitgeverij Aprilis. Er blijkt grote belangstelling te zijn voor dit boek, want inmiddels is al een tweede (herziene) druk verschenen. Dat er zoveel interesse voor dit boek is, valt wellicht te verklaren uit het feit dat de geschiedenis van Neuengamme in vergelijking met die van kampen als Westerbork, Dachau en Auschwitz relatief onbekend gebleven is. Toch hebben ruim 5.500 Nederlanders in dit concentratiekamp gevangen gezeten, waarvan dus slechts ongeveer 500 personen de oorlog overleefden. Nu er eindelijk meer aandacht is voor dit concentratiekamp zullen waarschijnlijk vele mensen, waaronder oud-gevangenen, hun familieleden en andere geïnteresseerden dit boek willen lezen. Het is onwaarschijnlijk dat dit boek voor hen een teleurstelling is, want het mag gerust beschouwd worden als een standaardwerk over dit relatief onbekende stukje geschiedenis dat desondanks niet vergeten mag worden.

In tien hoofdstukken wordt in “Nederlanders in Neuengamme” een zo compleet en veelzijdig beeld geschetst van de geschiedenis van het concentratiekamp en de Nederlanders die hier gevangen gezeten hebben. Na een inleiding waarin het doel van dit boek uitgelegd wordt, volgt een hoofdstuk waarin de algemene geschiedenis van de concentratiekampen in Duitsland duidelijk uitgelegd wordt. In het daarop volgende hoofdstuk wordt de algemene geschiedenis van het concentratiekamp Neuengamme besproken.

Hoofdstuk 4 is het meest uitgebreide hoofdstuk in dit boek. Hierin worden de verschillende soorten Nederlandse gevangenen in Neuengamme, zoals verzetsstrijders, Jehova's getuigen en homoseksuelen, besproken en worden hun ervaringen in het concentratiekamp behandeld. Dit hoofdstuk bevat veel citaten en korte biografieën van verschillende bekende, zoals de dichter Jan Campert, en minder bekende Nederlanders die in het kamp gevangen zaten. Hoofdstuk 5 is een stuk minder meeslepend dan hoofdstuk 4, omdat hier diverse statistieken weergegeven worden. Onder andere de afkomst van gevangenen, hun beroep en godsdienst worden in statistieken weergegeven. Dit is vrij droge kost, maar desalniettemin informatie die in dit boek niet mocht ontbreken.

In hoofdstuk 6 lezen we over de laatste maanden in het kamp toen de levensomstandigheden alsmaar verslechterden. Interessant is dat ook de ondergang van de Cap Arcona en de Thielbek in de Lübecker Bucht hier behandeld wordt. Met het naderen van de geallieerden werden gevangenen uit Neuengamme op deze schepen ondergebracht. Tragisch genoeg werden beide schepen op 3 mei 1945 door de Britten gebombardeerd, waarbij 7.000 gevangenen omkwamen. Hiermee is de ramp in de Lübecker Bucht de grootste scheepsramp aller tijden. In hoofdstuk 7 wordt aandacht besteed aan de Nederlanders die omkwamen in Neuengamme, maar tevens is hier aandacht voor de Nederlanders die het verblijf in het concentratiekamp wel overleefden. Hun terugkeer naar Nederland, die zelden zonder problemen verliep, komt aan bod in hoofdstuk 8.

De laatste twee hoofdstukken gaan over de periode na de oorlog. Hoofdstuk 9 behandelt de moeizame weg die gevolgd werd om het voormalige kampterrein in te richten als plek ter herinnering en ter educatie. De gemeente Hamburg wilde namelijk in eerste instantie het verleden van Neuengamme vergeten en bouwde hier een gevangenis. Hoofdstuk 10 gaat over de nasleep van het concentratiekamp in algemene zin. Beschreven wordt onder andere hoe Neuengamme in de periode van 1950 tot 1993 uit de actualiteit en de publieke herinnering verdween. Hierin kwam verbetering toen in 1993 de Stichting Vriendenkring Neuengamme opgericht werd.

Het boek is uitgebreid geïllustreerd, bevat een uitgebreide bronnen- en literatuurlijst, maar wat we vooral niet moeten vergeten te noemen is de namenlijst achterin het boek. In deze lijst worden, voor zover bekend, de namen van alle Nederlanders die in Neuengamme gevangen hebben gezeten genoemd. Men heeft getracht om bij elke persoon de geboortedatum en -plaats, het geslacht en de overlijdensdatum en -plaats te noemen. De namenlijst is niet compleet, maar de Stichting Vriendenkrijg Neuengamme houdt hiervan een database bij die in ontwikkeling blijft. Voor de gemiddelde lezer is de namenlijst in dit boek wellicht niet zo interessant, maar voor oud-gevangenen of hun nabestaanden is het een stukje erkenning waar men jaren op heeft moeten wachten.

Op het boek “Nederlanders in Neuengamme” valt eigenlijk weinig aan te merken. Het is een boek dat vooral interessant is voor oud-gevangenen of hun nabestaanden en mensen met een specifieke interesse in de geschiedenis van dit concentratiekamp. Ook voor mensen die minder betrokken zijn, heeft dit boek evenwel interessante elementen. Bepaalde delen van het boek bevatten informatie die enkel toegespitst is op een beperkt stukje geschiedenis, maar daarnaast is er uitgebreid aandacht voor meer algemene onderwerpen, zoals de geschiedenis van het verzet in Nederland en de organisatie van concentratiekampen. Ook is er aandacht voor onderwerpen die indirect verband hebben met Neuengamme, zoals de razzia’s op Putten, Gorinchem en Staphorst en de geschiedenis van kamp Sandborstel.

“Nederlanders in Neuengamme” is inhoudelijk een zeer degelijk, mooi geïllustreerd boek. Het is een heel mooi eerbetoon aan de Nederlanders die in dit concentratiekamp gezeten hebben. Daarnaast is het een zeer informatief boekwerk voor nabestaanden van kampgevangenen en andere geïnteresseerden. Weliswaar wordt de geschiedenis van iedere gevangene niet apart besproken, toch krijg je een zeer duidelijk en veelzijdig beeld van hoe het leven in concentratiekamp Neuengamme voor meer dan 5.500 Nederlanders geweest moet zijn. Hopelijk zet dit boek andere vriendenkringen van concentratiekampgevangenen aan om een soortgelijk monument in boekvorm uit te brengen over ‘hun’ kamp.