Op zoek naar sporen van de oorlog in Leiden

In Leiden en omgeving zijn nog steeds veel plekken te vinden met zichtbare sporen uit de Tweede Wereldoorlog. Het gaat niet alleen om (resten van) bunkers, loopgraven en tankgrachten, maar ook om oorlogsschade op bomen of gebouwen en andere littekens in de stad. Op andere plekken is in de oorlogsjaren iets bijzonders gebeurd zonder een spoor na te laten. Ooggetuigenverslagen of foto’s kunnen deze verborgen oorlogsgeschiedenis zichtbaar maken. Het zijn vaak bekende plekken waar je met andere ogen naar kijkt, zodra je weet wat zich daar in de oorlog heeft afgespeeld.



Als schrijvend archeoloog blijft Ruurd Kok (1969) zich verwonderen over de vele plekken waar bijzondere oorlogsverhalen verborgen liggen in het (stedelijk) landschap, soms zeer dicht bij huis. Die verhalen zijn het waard om verteld te worden en zetten vaak ook aan tot nadenken. We stelden hem via e-mail enkele vragen over zijn nieuwe boek.

Uw boek heeft een bijzondere titel, namelijk ‘Bang voor mooi weer’. Wat is de betekenis hiervan?

De titel is ontleend aan het verhaal van een ooggetuige die ik heb gesproken. Zij woonde in de oorlog vlakbij een spoorbrug die in de eerste maanden van 1945 herhaaldelijk is gebombardeerd door de geallieerden. Die brug is nooit geraakt, maar de buurt eromheen wel. Als meisje van acht leerde ze van haar vader dat ze op het weer moest letten: als het bewolkt was, kwamen de bommenwerpers niet.

Zij vertelt haar verhaal in de gelijknamige mini-documentaire, zie:



Als het gaat om de Tweede Wereldoorlog in Nederland denk je niet zo gauw aan Leiden. Wat heeft zich in de stad afgespeeld dat interessant of bijzonder genoeg was om te onderzoeken en beschrijven?

Vlakbij Leiden lag vliegveld Valkenburg, waar in de vroege ochtend van 10 mei 1940 Duitse troepen landden. Veel inwoners van Leiden en omgeving werden die ochtend wakker en zagen de vliegtuigen en parachutisten. Tijdens de gevechten is het dorp Valkenburg zwaar getroffen door Nederlands artillerievuur en zijn ook burgers op de vlucht omgekomen.



Vanwege de ligging vlak bij de kust kregen Leiden en omgeving te maken met de aanleg van bunkers en verdedigingswerken voor de Atlantikwall en de linie die daarachter werd aangelegd. Daarvoor werden huizen gesloopt en moesten sportclubs hun terreinen afstaan.

Aan het eind van de oorlog vormde de stad een belangrijk punt voor de aanvoer van V2-raketten en werd daarmee een doelwit voor geallieerde bommenwerpers. Sowieso was de luchtoorlog gedurende alle oorlogsjaren te merken in en om de stad.

U wordt een schrijvend archeoloog genoemd. Wat houdt dit in?

Eigenlijk wat het zegt: als archeoloog ben ik geïnteresseerd in sporen van de oorlog en ik schrijf daarover als freelance-journalist. Ik ga als archeoloog op zoek naar de sporen en interview daarnaast ook mensen die over die sporen kunnen vertellen, zowel ooggetuigen als lokale deskundigen.

De meeste artikelen zijn eerder verschenen in Leidsch Dagblad. Ik heb veel reacties van lezers gekregen en ben ook met lezers op pad geweest.

In uw boek behandelt u verschillende sporen van de oorlog in Leiden. Kunt u enkele voorbeelden noemen? Hoe bekend zijn deze locaties; moest u er naar zoeken?

Het begrip oorlogssporen heb ik zeer ruim opgevat. Dus niet alleen echte archeologische sporen, zoals resten van loopgraven en een tankgracht, maar ook resten zoals bunkers en oorlogsschade op gebouwen. Verder heb ik ook andere plekken beschreven die herinneren aan de oorlog, denk aan wederopbouwpanden, oorlogsmonumenten en herdenkingsbomen.



Het mooiste is als dit soort sporen en herinneringen zelf niet zo bekend zijn, maar wel liggen op bekende plekken, waar veel mensen komen; sporen dus waar mensen al jaren ongemerkt aan voorbij zijn gelopen. Zoals een nieuwe aanbouw van Museum Volkenkunde, dat nog steeds herinnert aan het in december 1944 door een bom verwoeste deel van het gebouw. Sommige sporen heb ik zelf ontdekt, zoals een stukje loopgraaf in een polder bij Warmond, andere zijn me aangewezen door deskundigen. Zelfs van kenners hoor ik terug dat ze sommige plekken nog niet kenden.



Wat waren de belangrijkste bronnen bij het schrijven van uw boek? Verrichte u veel archiefstudie of was het vooral veldwerk?

Voor de verhalen heb ik een variatie aan bronnen gebruikt, variërend van oude krantenartikelen en publicaties tot geallieerde luchtfoto’s en gedetailleerde hoogtekaarten. Alle beschreven plekken heb ik bezocht, om een goed beeld te hebben van de huidige situatie. Welke bronnen het achterliggende verhaal vertellen, verschilt van plek tot plek.

Ik vond het vooral heel bijzonder om mensen te spreken die nog uit eigen herinnering kunnen vertellen over de Tweede Wereldoorlog.

Is er een locatie of verhaal dat u in uw boek beschrijft dat voor u speciale betekenis heeft of waarvan u zeker weet dat u dit altijd bij zal blijven?

Bijzonder blijft het ooggetuigenverhaal van de bombardementen op de Vinkbrug en de huizen die in de omgeving werden getroffen; het verhaal waaraan ik de titel van mijn boek heb ontleend. Meerdere huizen dragen nog de sporen van oorlogsschade. Toen we op de Hoge Morsweg aan het filmen waren, kwam een buurtbewoner naar buiten met de vraag wat we aan het doen waren. Toen we over de bombardementen vertelden, liet hij de oorlogsschade op de zijgevel van zijn huis zien. Dat is toch wel heel bijzonder, om zo tijdens het filmen gewezen te worden op een oorlogsspoor.



Maar ook andere plekken hebben indruk gemaakt, zoals het monumentje in ‘De Krom’ bij Valkenburg ter herinnering aan de elf burgerslachtoffers die daar vielen toen ze in de meidagen van 1940 op hun vlucht in de frontlinie terecht kwamen. Of de rotonde waar ik vrijwel dagelijks overheen fiets, op de plek waar huizen werden gesloopt om plaats te maken voor Duitse loopgraven en stellingen.

Ook bijzonder is dat verschillende oorlogssporen die ik heb beschreven, inmiddels alweer verdwenen zijn. Dat geeft aan hoe kwetsbaar ze kunnen zijn.

Bent u nu klaar met uw onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog in Leiden of blijft u zich hiermee bezighouden?

Nee, zeker niet. In samenwerking met Museum De Lakenhal ben ik bezig aan een nieuwe serie in Leidsch Dagblad over de verhalen achter voorwerpen uit de oorlog. Voor Leiden en omgeving is niet eerder actief gezocht naar de oorlogsobjecten die nog bij mensen op zolder liggen of in een la. Door de aandacht nu te richten op voorwerpen, komen weer andere thema’s aan bod; ook aspecten van de oorlog die bij de serie over de oorlogssporen buiten beeld zijn gebleven. Zie: Lakenhal en Leidsch Dagblad op zoek naar oorlogsverhalen.

Tips over oorlogssporen en oorlogsobjecten zijn altijd welkom!