De duurste én slechtst bekeken propagandafilm van de nazi’s

Na eerdere boeken over onder meer kerst in de Tweede Wereldoorlog en een SS-officier die probeerde de Holocaust te stoppen, publiceerde TracesOfWar-medewerker Kevin Prenger recent het boek "Kolberg", over de laatste propagandafilm van de nazi’s en de opkomst en ondergang van de gelijknamige stad. Joseph Goebbels was nauw betrokken bij de totstandkoming van deze film die in Duitsland nog altijd verboden is. Geschiedeniswebsite Historiek stelde Kevin Prenger enkele vragen over het originele onderwerp van zijn nieuwste boek.



Je belicht vaak relatief onbekende facetten van de Tweede Wereldoorlog. Hoe kwam je op dit nieuwe onderwerp?

Een paar jaar geleden las ik de roman ‘Alleen maar helden’ van Charles Lewinsky. Dit verhaal gaat over een Duitse filmploeg die eind 1944 in Beieren neerstrijkt om een propagandafilm op te nemen met een patriottische boodschap voor het Duitse volk. Het overtuigend geschreven verhaal van Lewinsky is fictief, maar maakte mij benieuwd naar de werkelijkheid en zo kwam ik uit bij ‘Kolberg’, de laatst uitgebrachte propagandafilm van de nazi’s. Deze productie ging op 30 januari 1945 in première, dus slechts drie maanden voor het einde van de oorlog. Kosten noch moeite waren gespaard om de film te maken, terwijl de ondergang van Hitlers Derde Rijk nabij was.

‘Kolberg’ gaat over de gelijknamige Duitse stad aan de Oostzeekust die in 1807 door troepen van Napoleon werd belegerd. Het Pruisische leger had toen, gesteund door een burgermilitie, maandenlang standgehouden tegen de belegeraars. Propagandaminister Joseph Goebbels wilde dat de Duitsers in 1945 het voorbeeld van de Kolbergers in 1807 zouden volgen: standhouden tot de laatste kogel en de vijand verslaan.

Niet alleen de film interesseerde me, ik was ook nieuwsgierig naar de geschiedenis van deze voor mij onbekende stad. Voor de oorlog was dit een bekend kuuroord en drukbezochte badplaats. Begin maart 1945 werd de stad opnieuw belegerd, dit keer door het Rode Leger en het Poolse Volksleger. Het lukte de Duitsers niet om stand te houden, maar over zee konden wel vele vluchtelingen uit Oost-Pruisen, bewoners van Kolberg en militairen tijdig geëvacueerd worden. Ik heb vele indrukwekkende getuigenissen van deze chaotische weken gebruikt in mijn boek. De stad kwam na de oorlog in Poolse handen en heet nu Kołobrzeg. Ik vond het wel symbolisch dat juist de stad waarvan de geschiedenis de Duitsers had moeten aanmoedigen de vijand te verslaan, in vijandelijke handen viel en voorgoed Duitsland verloren ging.

Hoe belangrijk waren propagandafilms in het Derde Rijk?

Goebbels hechtte als groot filmliefhebber heel veel waarde aan speelfilms. Stapje voor stapje nam hij met zijn propagandaministerie de Duitse filmwereld over, totdat deze volledig onder zijn invloed stond. Propaganda associëren we met leugens, haatzaaien en politieke manipulatie, maar veel nazifilms waren verfijnder. Van de 1.150 in nazi-Duitsland geproduceerde avondvullende speelfilms was slechts ongeveer 10 procent expliciete propaganda. Het was namelijk de visie van Goebbels dat propaganda niet effectief was als het als dusdanig herkenbaar was. Hij liet daarom propagandistische boodschappen verpakken in bijvoorbeeld romantische drama’s en avonturenfilms. Deze vermakelijke films, Unterhaltungsfilme genoemd, sloegen aan bij de kijkers, maar bevatten wel impliciete of expliciete verwijzingen, bijvoorbeeld naar het antisemitisme, de rassenleer, het vijandsbeeld en het patriottisme van de nazi’s.


Opvallend genoeg leidde de oorlog niet tot een afname van het bioscoopbezoek in Duitsland, maar juist tot een toename. Tussen 1939 en 1945 werden ongeveer een miljard bioscoopbezoeken geregistreerd. Juist in een tijd van zware beproevingen en ontberingen zocht men naar vermaak om de zorgen van alledag even te kunnen vergeten. Dat wist Goebbels maximaal te benutten, ook doordat voorafgaand aan elke speelfilm tijdens de oorlog het bioscoopjournaal werd uitgezonden waarin hij het publiek een gunstig beeld van de situatie aan het front kon voorschotelen.

Is het wat jou betreft leerzaam om vandaag de dag te kijken naar historische propaganda?

Het is denk ik nuttig om te begrijpen hoe geraffineerd historische propaganda kan zijn, zodat we tegenwoordig beter gewapend zijn tegen de propaganda die nog altijd op ons afkomt, al noemen we het dan vaak – terecht of niet – fake news. Sociale media is een medium waar Goebbels wel raad mee had geweten. Het propagandaoffensief waaraan hij het Duitse volk jarenlang blootstelde, onder andere door middel van speelfilms, speelde een belangrijke rol bij het rechtvaardigen van elke nazimisdaad, of dat nou de militaire veroveringsambities, het euthanasie-programma of de Jodenvervolging was. Zonder weerwoord is propaganda levensgevaarlijk. Daar moeten we ons nog altijd van doordrongen zijn. Al hebben we in onze vrije, democratische wereld gelukkig genoeg mechanismen om propaganda te bestrijden, zoals goed onderwijs, een vrije pers en voor iedereen vrij beschikbare feitelijke informatie op internet.

‘Kolberg’ was duidelijk een propagandafilm. Wat was het belangrijkste doel van de film?

Het belangrijkste doel was om volk en front te verenigen. De volharding van militairen én burgers in de vesting Kolberg tijdens de Franse belegering van 1807 moest de Duitse filmkijkers tot voorbeeld dienen. Goebbels wilde vooral ook de bewoners van door de geallieerde steden bereiken en motiveren om door te zetten. De opdracht voor de film werd in 1943 gegeven, dus toen de omstandigheden aan het front nog minder uitzichtloos waren dan in 1945. De film kan niet los gezien worden van Goebbels’ Totale Oorlog-toespraak van 18 februari 1943 in het Sportpalast in Berlijn. De Slag om Engeland was allang in het nadeel van de Duitsers beslist, Duitse troepen hadden zich in Stalingrad overgegeven en ook in Noord-Afrika waren de Duitsers en hun bondgenoten begin 1943 in het defensief. Met zijn toespraak mobiliseerde Goebbels de hele civiele samenleving voor de oorlog. Dat was in 1807 in Kolberg ook gebeurd, toen burgers van jong en oud hielpen met de inundatie van landbouwgrond, het verzorgen van de gewonden, het aanvoeren van munitie en het blussen van branden.



Hoe nauw was Goebbels betrokken bij de inhoud?

Behalve dat Goebbels de opdracht gaf, bemoeide hij zich ook actief met het script, de productie en de montage. Ook al ontbreekt zijn naam in de begintitels van de film, hij was in feite als producent artistiek eindverantwoordelijk. Goebbels stelde een gigantisch budget beschikbaar en gaf regisseur Veit Harlan de volmacht om soldaten van hun dienst te onttrekken en verzekerde dat alle afdelingen van de Wehrmacht, staat en partij hun medewerking leverden. Hij las en becommentarieerde het script, maar drukte vooral zijn stempel op de eindmontage. Er gingen vele uren montagewerk aan vooraf voordat hij tevreden was met het resultaat. Met de eind 1944 aan hem getoonde eerste versie was hij ontevreden, omdat hij deze te pacifistisch vond. Harlan had naar zijn zin teveel van het lijden van de burgers van Kolberg laten zien. Zelfs één van de drie opgenomen grote veldslagen sneuvelde in de montageruimte op bevel van de propagandaminister. Het aanhoudende doden en gedood worden zou bij de kijkers maar op de zenuwen werken. Volgens de filmmaker werd er zo voor 2 miljoen Rijksmark aan filmmateriaal in de prullenbak gesmeten – en dat in een tijd dat er grote tekorten waren aan grondstoffen voor filmnegatieven.

In ‘Kolberg’ staat de historische strijd van het Pruisische leger tegen troepen van Napoleon centraal. Was dat een logisch onderwerp om mee te werken? En was die geschiedenis überhaupt bij veel Duitsers bekend?

“Het beleg vond plaats na Napoleons triomfantelijke intocht in Berlijn op 27 oktober 1806. De staat Pruisen stortte daarna als een kaartenhuis in elkaar toen verschillende Pruisische vestingsteden, waaronder Spandau, Stettin, Küstrin en Magdeburg, zich zonder verzet overgaven. Kolberg was dus te vergelijken met het beroemde, fictieve Gallische dorpje dat als enige dapper standhield tegen de Romeinen. Het beleg van Kolberg verkreeg in Pruisen een mythische status, ook al zouden vijf andere vestingen ook tot de wapenstilstand standhouden. Vele generaties schoolkinderen kregen te horen hoe de Kolbergers de Fransen hadden getrotseerd. Anders dan wat in de Pruisische geschiedschrijving beweerd werd, eindigde de belegering niet met een Pruisische overwinning. De verdedigers van de vesting hadden weliswaar tot het einde volgehouden, maar het was een tussen Pruisen en Frankrijk gesloten wapenstilstand waardoor de vijandelijkheden gestaakt werden.

De Pruisische vestingcommandant August Neidhardt von Gneisenau en de Kolbergse burgeraanvoerder Joachim von Nettelbeck waren de grote helden van het beleg. Het tweetal werd in Kolberg geëerd met monumenten en plaquettes op de muren van de huizen waarin ze tijdelijk verbleven of woonden. Verder werden in de stad straten en scholen naar hen vernoemd. Gneisenau zou na 1807 nog een belangrijke rol spelen bij het verslaan van Napoleon. Hij werd in Pruisen en later in Duitsland onsterfelijk als naamgever van verscheidene militaire kazernes, (oorlogs)schepen, straten en pleinen. Beide personages spelen in de nazipropagandafilm uiteraard een belangrijke rol.

Het lijkt vreemd dat een groot aantal Wehrmacht-soldaten werd ingezet voor het maken van de film terwijl men toen eigenlijk elke soldaat aan het front nodig had. Waarom kwam hier toch toestemming voor?

Het waren er minder dan nog vaak beweerd wordt. Niet minder dan 187.000 soldaten zouden volgens sommige bronnen zijn ingezet om als figurant deel te nemen, onder andere als soldaten van Napoleon. Een deel daarvan zou zelfs speciaal voor de opname van de film aan het Oostfront zijn onttrokken. Al deze cijfers zijn echter een overdrijving van jewelste. Om het aantal in perspectief te plaatsen: op 6 juni 1944, D-Day, staken 156.000 geallieerde soldaten het Kanaal over om deel te nemen aan de landing in Normandië, een immense operatie. En dan zou een nog groter aantal Duitse militairen door Harlan zijn ingezet als figurant? Hitler en de legerleiding zouden het vanzelfsprekend nooit toegestaan hebben dat een nog groter aantal militairen zou zijn weggehaald van het toch al verzwakte front.

Het buitensporige getal van 187.000 was niets anders dan propaganda en een aantal van 5.000 is een stuk aannemelijker. De inzet van duizenden militairen als figurant is desondanks opmerkelijk in een tijd dat eigenlijk elke gezonde volwassen man (en vrouw) ingezet moest worden ten gunste van de oorlogsinzet, ofwel de Totale Oorlog. En dan waren er ook nog decorbouwers, pyrotechnici, productieleiders, cameramensen, licht- en geluidtechnici en vele andere medewerkers. Dit alles toont aan hoeveel belang Goebbels (en ook Hitler) hechtte aan propaganda. Je zou de film kunnen zien als wapen, vergelijkbaar met de Vergeltungswaffen of Wunderwaffen die in de laatste fase van de oorlog het tij voor Duitsland moesten zien te keren.

De film kwam uit in een chaotische tijd. Hoeveel Duitsers zagen de film daadwerkelijk en had dit het beoogde effect?

Vanwege een tekort aan grondstoffen lukte het niet om meer dan vijftig kopieën van de film te maken. Of alle kopieën op de plaats van bestemming arriveerden, is de vraag, gezien de chaos en verwoestingen door bombardementen. Behalve in dertien bioscopen in Berlijn, draaide de film onder andere ook in Breslau, Königsberg, München en Hamburg. Slechts weinige Duitsers namen echter de moeite of hadden gelegenheid om de film te bekijken. Ze hadden in deze fase van de oorlog wel iets anders aan hun hoofd. De Amerikaanse media-historicus David Culbert schat dat slechts enkele duizenden Duitsers de film zagen tijdens de oorlog. ‘Kolberg’ was daarmee niet alleen de duurste, maar ook de minst bekeken film die tot dan toe in Duitsland was gemaakt.



Kan je iets vertellen over het schrijfproces? Welke bronnen waren nuttig? En welke ontdekkingen deed je tijdens het schrijven die jou zelf verbaasde?

Mijn bronnen waren heel divers, want behalve de film ‘Kolberg’ en nazipropagandafilms in het algemeen, beschrijf ik ook de opkomst en ondergang van de Duitse stad Kolberg. Een mooie bron waren artikelen die in 1939 in de Kolbergse lokale kranten werden gepubliceerd. Zo kon ik een goed beeld schetsen van hoe het er in de toeristische plaats aan toeging op de valreep van de oorlog. Wat mij opviel was hoe zorgeloos en alledaags het leven er dat vakantieseizoen nog was. 1939 was zelfs een recordjaar wat betreft het aantal kuurgasten en dagjesmensen. Opvallend is dat het vorige record van 1914 was – het jaar dus waarin de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De uitdrukking ‘dansen op de rand van de vulkaan’ is in beide jaren toepasselijk.

Overigens duurde het nog tot 1945 voordat Kolberg echt met de oorlog te maken kreeg. In januari en februari 1945 arriveerden dagelijks vele vluchtelingen vanuit het oosten in de stad, die met de trein of per schip verder naar het westen wilden reizen om uit handen te blijven van het gevreesde Rode Leger. Pas in maart begon het beleg van Kolberg, uitgevoerd door de Sovjets en hun Poolse bondgenoten. Voor die tijd was er zelfs nog geen bom gevallen op de stad. Terwijl veel Duitse steden in puin lagen, was Kolberg tot begin maart 1945 een oase van rust, waar gewond geraakte Duitse soldaten in door de Wehrmacht in gebruik genomen kuurhotels in het zonnetje langs het strand van hun verwondingen herstelden.

Wat gebeurde er na de oorlog met het filmmateriaal?

De film is bewaard gebleven, maar werd na de oorlog in Duitsland door de geallieerde bezettingsmachten op de lijst van verboden films geplaatst. Officieel is het in Duitsland nog altijd niet toegestaan de film te verhandelen of vertonen zonder verantwoorde historische duiding. Op internet is de film echter gemakkelijk op DVD te bemachtigen en onder andere op YouTube te bekijken. We moeten er ook niet al te krampachtig mee om gaan. In vergelijking met bijvoorbeeld antisemitische propagandafilms, zoals ‘Der ewige Jude’ uit 1940, heeft ‘Kolberg’ een opzet die naar verhouding nauwelijks afwijkt van hedendaagse films. De actiescènes zijn wat onbeholpen en de dialogen theatraal, maar bijvoorbeeld het acteerwerk van steracteur Heinrich George valt best te waarderen. Stel je je tijdens het bekijken voor onder welke omstandigheden deze film gemaakt werd en in première ging, dan is het een even intrigerend als curieus schouwspel. Ik hoop dat mensen na het lezen van mijn boek de film bekijken. Bang ben ik niet dat de propaganda op hen nog effect heeft.

Hoe verging het de acteurs die meewerkten aan de film na de oorlog behandeld? Werden die bijvoorbeeld nog bestraft?

Met de eerder genoemde Heinrich George liep het slecht af. Hij stierf na de oorlog in gevangenschap van de Sovjets. Hij is overigens de vader van de in 2016 overleden Götz George, die tussen 1981 en 1991 Kriminalhauptkommissar Horst Schimanski speelde in de populaire Duitse politieserie ‘Tatort’. Zulke feitjes vond ik leuk om te benoemen, omdat dit de geschiedenis dichterbij brengt. Vader Heinrich was ten tijde van de naziperiode en ook al eerder zeker niet minder populair dan zijn zoon Götz na de oorlog. Werd in een film gezocht naar een vertolker voor een gezaghebbende of vaderlijke rol, dan kwam de charismatische en zwaargebouwde acteur al gauw in beeld. In ‘Kolberg’ speelt hij burgerleider Nettelbeck. De film wordt voor een groot deel door hem gedragen, mede ook op wens van Goebbels die wilde dat de Duitsers een voorbeeld namen aan deze legendarische figuur.



Regisseur Veit Harlan kwam ervan af met een beroepsverbod van 5 jaar. Hij werd in West-Duitsland drie keer vrijgesproken van de beschuldiging dat hij door het maken van de antisemitische film ‘Jud Süss’ uit 1940 had bijgedragen aan het antisemitisme dat tot de Holocaust had geleid. Een saillant feit is dat de rechter die verantwoordelijk was voor de laatste twee vrijspraken zelf niet bepaald een schoon blazoen had. Deze Walter Tyrolf was lid geweest van de nazipartij en had ten tijde van het Derde Rijk als rechter van het Sondergericht in Hamburg verschillende keren de doodstraf uitgesproken voor kruimeldiefstal en ‘rassenschande’. Harlan streefde na 1945, vergelijkbaar met de bekende regisseuse Leni Riefenstahl, naar volledige rehabilitatie en internationale erkenning voor zijn artistieke werk. Zijn naziverleden zou hem echter de rest van zijn carrière blijven achtervolgen. De successen, afgezien van ‘Kolberg’, die hij behaalde tijdens de naziperiode zou hij met zijn naoorlogse films lang niet evenaren.

Kolberg

Hitlers laatste propagandafilm en de opkomst en ondergang van een Duitse stad

ISBN: 9789402100891

Meer informatie over dit boek