Ingrepen van de Duitse bezetter in de waterhuishouding waren onverantwoord

Thea en Jan de Roos onderzochten hoe de Noord-Hollandse waterschappen tijdens de Duitse bezetting van Nederland functioneerden. Volgens de gangbare opvatting ging de oorlog geruisloos aan de waterschappen voorbij. In het boek “Geen soldaat kan de polder regeren!” laten de auteurs zien dat het tegendeel het geval is. We stelden via e-mail enkele vragen aan Jan de Roos over dit onderzoek.



Hoe bent u gekomen op het idee om een boek te schrijven over de Noord-Hollandse waterschappen tijdens de Tweede Wereldoorlog?

De Vrienden van de Hondsbossche, een kring van geïnteresseerden in de waterschapsgeschiedenis van Noord-Holland, heeft ons gevraagd of we dit wilden doen. Er was nog nooit systematisch onderzoek gedaan naar dit onderwerp. Misschien ook wel omdat Noord-Holland in 1940 maar liefst 323 waterschappen telde. Een enorme klus om dat allemaal uit te zoeken natuurlijk. Wij hebben de grootste waterschappen onderzocht plus een flink aantal kleinere, zodat een representatief beeld ontstaat.

U schreef ook een boek over NSB-burgemeester Dirk Frans Pont en over ‘foute’ Heemskerkers in de Tweede Wereldoorlog. De Noord-Hollandse waterschappen tijdens de Tweede Wereldoorlog lijkt een heel ander onderwerp te zijn of zit er toch overlapping in?

Het zijn heel verschillende boeken, maar ze hebben met elkaar ook iets gemeen: Het gaat over het handelen van mensen in oorlogstijd, onder zeer moeilijke omstandigheden, met alle dilemma’s die er dan zijn. Ga je mee met wat de bezetter wil, en tot hoever precies? Ben je bereid persoonlijke risico’s te lopen? Je ziet ook bij de waterschappen het hele scala van ‘goed’ en ‘fout’, met alle grijstinten daartussenin.

Het onderwerp klinkt minder aansprekend dan dat van uw andere boeken. Had u hierover aanvankelijk ook uw twijfels? Wat maakt het dat u dit onderwerp toch interessant genoeg vond om te beschrijven?

Die twijfel was er niet. We waren eerder benieuwd wat ons onderzoek zou kunnen opleveren. Heel spannend, want over het reilen en zeilen van waterschappen tijdens de Tweede Wereldoorlog was zoals gezegd eigenlijk niets bekend. Het was dus echt pionierswerk. Tijdens ons onderzoek constateerden we dat de ingrepen van de Duitse bezetter in de waterhuishouding onverantwoord waren en grote gevolgen hadden voor de bevolking. Bunkerbouw in het kader van de Atlantikwall, het afbreken van hele dorpen in de kuststrook en de onderwaterzetting van heel veel polders had een enorme impact op het leven van honderdduizenden Noord-Hollanders.

De waterschappen lieten het allemaal gebeuren en konden niet meer garanderen dat de mensen droge voeten hielden achter veilige dijken. Kortom, hun kerntaak konden ze niet meer waarmaken. Voor de Duitsers telde maar één ding: het Duitse militaire belang, daar moest alles voor wijken. Mensen moesten het vege lijf redden met achterlating van hun hele hebben en houden. Boeren zagen hun bedrijven in één klap vernietigd door de inundaties. De Wieringermeer is een goed voorbeeld. Die werd op 17 april 1945 onder water gezet. Mensen en vee moesten halsoverkop worden geëvacueerd. Het duurde tot december 1945 voordat het gebied weer droog was. Voor de mensen in die polder had de bevrijding dus een heel bittere nasmaak.



Het boek gaat over de provincie Noord-Holland. Is deze geschiedenis ook representatief voor andere provincies? Is het ook interessant om te lezen voor de inwoners van andere provincies?

In de westelijke kustprovincies Noord- en Zuid-Holland en Zeeland zijn de gevolgen van de oorlog wat het water betreft zeker ingrijpender geweest dan voor andere delen van ons land. Polders zijn hier immers cruciaal, ze vormen voor veel mensen de basis voor hun bestaan. Helaas hebben we nog geen beeld van de overige provincies, daar is nog geen onderzoek naar gedaan. We hopen dat mensen daar nieuwsgierig naar worden. Misschien kan ons boek een stimulans daarvoor zijn.

U schreef dit boek samen met uw vrouw. Was dit voor het eerst dat jullie samen werkten aan een schrijfproject? Hoe was jullie taakverdeling?

Nee, we hebben al eerder samen boeken geschreven, bijvoorbeeld over een schutterij en het eerder genoemde boek over de Apeldoornse NSB-burgemeester Pont. Mijn vrouw is dijkgraaf geweest en kent de ins- en outs van de waterschapswereld. Dat kwam natuurlijk heel goed van pas bij het schrijven van dit nieuwe boek. We hebben samen onderzoek gedaan, een tijdrovende klus omdat veel archieven nog niet zijn geïnventariseerd. Gelukkig werden we hierbij geholpen door waterschapshistoricus en -archivaris Diederik Aten. Ook hebben we toestemming gekregen om gegevens uit nog niet-openbare archieven te gebruiken. Daardoor kunnen we bijvoorbeeld vertellen hoe na de oorlog de zuivering van de waterschapsbesturen en van het personeel verliep. Ook daarover was tot dusver niets bekend. Enkele tientallen mensen werden na de oorlog bestraft omdat ze te ver waren gegaan in de samenwerking met de bezetter.



Wat kan de lezer van tegenwoordig opsteken van dit boek? Is er vanuit de waterschappen ook belangstelling getoond?

De les is, dat je goed voorbereid moet zijn op onverwachte situaties. Dat was in 1940 absoluut niet het geval. Op de dag van de Duitse inval moesten er hier en daar nog zandzakken worden geregeld om de gaten te kunnen dichten in dijken die Defensie mogelijk zou willen doorsteken om de Duitse opmars te verhinderen. Er was ook onvoldoende brandstof in voorraad om gemalen draaiende te kunnen houden en door de Duitse rantsoenering daarvan werd het er niet beter op. De ombouw naar elektrische bemaling was duur en bleek geen duurzame oplossing toen ook de stroomvoorziening werd gerantsoeneerd en later stopte. Dat had tot gevolg dat men op het eind van de oorlog zelfs moest overgaan op bemaling door oude, veelal krakkemikkige windmolens. Het westen van Nederland is toen op het nippertje aan een ramp ontsnapt.

Belangstelling voor het boek is er zeker. We hebben er al een aantal lezingen over gehouden, onder andere voor twee Noord-Hollandse waterschappen en voor de Stichting Het Oude Gemaal in Heerhugowaard. Ook plaatselijke historische verenigingen zijn erin geïnteresseerd.


Thea & Jan de Roos: Geen soldaat kan de polder regeren! De Noord-Hollandse waterschappen tijdens de Tweede Wereldoorlog. 146 blz., geïllustreerd. ISBN 9789492335128. Prijs € 17,95.