Van de onderbroek van Rudolf Hess tot de Goliath tank

Roger Moorhouse is een Britse historicus van wie eerder de boeken ‘Hitler, de aanslagen’ en ‘Duivelspact’ in Nederland werden uitgegeven. Onlangs verscheen bij Just Publishers de Nederlandse vertaling van zijn nieuwste boek, getiteld ‘Hitlers Derde Rijk in 100 voorwerpen’. Hierin beschrijft de schrijver de politieke, sociale en militaire geschiedenis van nazi-Duitsland aan de hand van 100 voorwerpen die elk een ander facet belichten van de naziperiode. Voor TracesofWar.com stelden we de schrijver een aantal vragen over dit boek.

In uw boek vertelt u de geschiedenis van het Derde Rijk aan de hand van 100 voorwerpen. Was het moeilijk deze voorwerpen te selecteren? Welke criteria heeft u daarbij gebruikt?

Ik had twee belangrijke criteria bij het selecteren van de voorwerpen. De eerste was dat het voorwerp nog moest bestaan en in theorie tastbaar moest zijn. Dus niets dat gezonken was tijdens de oorlog (zoals de Bismarck) of vernietigd na 1945 (zoals de Berghof). De enige uitzondering op deze regel is de toevoeging van de Bloedvlag, die na 1945 is verdwenen, maar die ik te belangrijk vond om weg te laten.

Mijn tweede criterium was dat het voorwerp een verhaal moest representeren dat groter is dan het voorwerp zelf. Het was daarom niet genoeg als een voorwerp zelf interessant was; het moest ook een breder beeld belichten. De Volksempfänger bijvoorbeeld kan gebruikt worden voor een bredere analyse van het gebruik van de radio voor propaganda door de nazi’s.

Op deze manier wilde ik dat het boek staat voor meer dan een opsomming van alle losse delen. Ik wilde het laten lijken op een museum, bestaande uit voorwerpen die tezamen het complete verhaal van het Derde Rijk zouden vertellen.

Sommige voorwerpen lijken behoorlijk triviaal, zoals Eva Brauns lippenstifthouder en de onderbroek van Rudolf Hess. Waarom koos u voor deze voorwerpen?

Het is interessant om een bekend verhaal op een andere manier te benaderen, zoals dit boek doet. Soms moet je creatief zijn bij het selecteren van items om belangrijke aspecten van de geschiedenis te belichten, waarvoor maar weinig andere mogelijkheden beschikbaar zijn. Dat is hier enigszins het geval, maar de twee voorwerpen zijn desondanks heel verhelderend.

De lippenstifthouder is gedenkwaardig omdat het in mijn optiek Eva Brauns opmerkelijke, luxueuze bestaan illustreert als Hitlers geheime partner; zelf was ze ook weinig meer dan opsmuk. Ze kreeg deze mooie spullen en, zoals in dit geval, gaf ze gewoon weg aan leden van haar staf. De lippenstifthouder leek mij merkwaardig representatief voor haar leven; naar buiten toe glamoureus, maar uiteindelijk van weinig betekenis.



De onderbroek van Hess is een fameus item. Ik was er al lang van op de hoogte dat deze bewaard werd in het archief van het Imperial War Museum in Londen, maar noch ik noch het museum wist hoe ditondergoed hier terecht gekomen is. Ik heb dus mijn best gedaan dit te achterhalen. Het enige dat ik kan zeggen is dat het verhaal erachter niet teleurstelt – jullie lezers zullen zelf het boek moeten aanschaffen om uit te vinden waarom!

Veel voorwerpen waren onderdeel van de nazicultus, zoals de Bloedvlag en de eretempels in München. Hoe belangrijk was deze cultus voor de aantrekkingskracht van de nazipartij?

Politieke wetenschappers zullen vertellen dat de ontwikkeling van een vorm van politieke religie een cruciaal element is van elk totalitaire regime. In het geval van nazi-Duitsland was dit quasireligieuze aspect zeer duidelijk aanwezig, hoewel velen van ons tegenwoordig dit niet volledig op waarde schatten of de betekenis ervan inzien. Daarom heb ik de Bloedvlag en de eretempels toegevoegd om uit te kunnen wijden over dat onmisbare, belangrijke quasireligieuze aspect van het nazisme; de Bloedvlag als het heiligste relikwie van de nazi’s en de tempels als het belangrijkste heiligdom dat de beweging had.

Een behoorlijk onbekend voorwerp dat u opgenomen heeft is de Haustafel van de nazipartij. Kunt u het doel en de betekenis van dit informatiebord uitleggen met betrekking tot de controle van de nazipartij over de samenleving?

Ik wilde voorwerpen opnemen met betrekking tot alle aspecten van de geschiedenis van het Derde Rijk, niet alleen in relatie tot de levens van de elite, maar ook om het leven van gewone Duitsers te tonen; hoe ze werden verleid en gecontroleerd door het naziregime. De Haustafel was een uitstekende manier om dat aspect van sociale controle vanaf laag niveau te tonen. Het was in wezen een huismededelingenbord voor elk appartementenblok, waarop de ‘Blockwart’ (het laagste lid van de partijhiërarchie van de nazi’s) mededelingen, verzoeken, deadlines en informatie noteerde. Het was een primair middel in het opbouwen van een relatie tussen het individu en het regime en kon het eerste wapen zijn in het verzekeren van volgzaamheid. Als dusdanig speelde het een belangrijke rol, maar je zal er nooit over lezen in een standaard geschiedenisboek – wat volgens mij één van de redenen is waarom mijn ‘materiele benadering’ zinvol is.

U beschrijft meerdere ingenieuze uitvindingen ten behoeve van de oorlogsmachine van de nazi’s, zoals de Vergeltungswaffen. Hoe kon nazi-Duitsland zo technisch vooruitstrevend zijn? Is er een wapen dat u het meest fascineert?

Duitslands technische vooruitgang tijdens de Tweede Wereldoorlog was opzienbarend, en was grotendeels het product van een versmelting van een zeer dynamische en inventieve technologische sector en iets als een gevoel van een nationale missie. Dit hield in dat de ingenieurs en wetenschappers werden voorzien van werklocaties en fondsen en nauwelijks of niet gehinderd werden bij hun passie voor innovaties.
Natuurlijk moeten we beseffen dat de nazitechnologie op zijn best amoreel was en op zijn slechts verachtelijk immoreel – en in dienst stond van een door en door kwaadaardig misantropisch regime, dus je kunt niet spreken van een bewondering voor het uiteindelijke product ervan. Maar er zijn desondanks vele voortreffelijke voorbeelden die ik kan kiezen; van de MG42 tot de Me262 of de Tigertank. Van alle voorbeelden zou ik zeggen dat de V2 het fascinerends is, niet alleen vanwege de opmerkelijke technologische prestatie van het bereiken van de ruimte en het openen van een nieuw hoofdstuk in menselijke voortuitgang, maar ook omdat dit wapen zo ontzettend verspillend was, vooral wat betreft mensenlevens. Het moet het enige wapen in de geschiedenis zijn geweest dat meer levens bij de productie heeft gekost dan bij de inzet ervan.

De ‘Goliath’-minatuurtank is een minder bekende uitvinding van militaire technologie. Wat was het doel van dit voertuig en waarom omschrijft u het als de toekomst van oorlogsvoering?

Het verhaal van de Goliath is interessant en is zeker minder bekend dan de andere technologische onderwerpen. Ik kwam voor het eerst iets over de Goliath tegen toen ik schreef over het beleg van Breslau. Ik vond ooggetuigenverslagen waarin gesproken werd over ‘landtorpedo’s’ en vroeg me af wat dit in hemelsnaam konden zijn. De Goliath wordt soms omschreven als een miniatuurtank, maar het is eigenlijk meer een op afstand bestuurbare mijn, die aan een draad verbonden op het slagveld ingezet kon worden om op een vijandelijke positie tot ontploffing gebracht te worden. Het wapen was behoorlijk primitief en niet volledig effectief, maar ik suggereer dat het desondanks de toekomst van oorlogsvoering was, omdat het in essentie de voorloper is van de drone.

U heeft meerdere voorwerpen opgenomen met betrekking tot de Holocaust. Is er een voorwerp waarvan u het verhaal het aangrijpendst vindt?

Ja, en terecht. Voor mij persoonlijk is het aangrijpendste voorwerp met betrekking tot de Holocaust denk ik de broche uit Treblinka, die pas kort geleden opgegraven is op het terrein van Treblinka, vlakbij waar de gaskamer eens stond. We weten niet wie de eigenaar is, of hoe het sieraad hier precies terecht gekomen is, maar het is desondanks een zeer schrijnend symbool van de individuele tragedie die soms over het hoofd wordt gezien door de massale verschrikkingen van de Holocaust. Het was eens iemands gekoesterde bezit; een geschenk misschien of een erfstuk. En nu is het alles wat over is van haar eigenaar. Het is een heel menselijke herinnering aan een onmenselijke daad.

Er zijn veel boeken geschreven over de geschiedenis van het Derde Rijk. U heeft er ook al meerdere geschreven. Stuitte u tijdens het schrijven van dit boek op feiten over verhalen die u nog niet kende?

Natuurlijk! Het leven zou erg saai zijn als we enkel zouden schrijven over dingen die we al weten. Historici leren continu, leggen voortdurend nieuwe verbanden. Dat is een groot deel van de aantrekkingskracht van een onderwerp; aanlopen tegen een puzzel of woordraadsel of een missend stukje bewijs en proberen het op te lossen. Die nieuwe, zwaar bevochten kennis komt dan in het boek. Heb je een betere aanbeveling nodig?

Hitlers Derde Rijk in 100 voorwerpen

De materiële geschiedenis van nazi-Duitsland

ISBN: 9789089757128

Meer informatie over dit boek