Project over Afro-Amerikaanse soldaten krijgt internationaal vervolg

Door: Vincent Krabbendam

Dat van het één het ander kan komen, hoef je Mieke Kirkels niet uit te leggen. Via een oral history-project over de Amerikaanse begraafplaats in Margraten kwam zij verhalen van Afro-Amerikaanse soldaten op het spoor. Dat leidde tot de biografie van één van hen, en daar kwam weer het boek ‘Kinderen van zwarte bevrijders’ uit voort. Intussen blijken er in diverse landen soortgelijke projecten te zijn ontstaan. De volgende stap is dan ook internationale samenwerking.


Mieke Kirkels in Washington D.C., februari 2017. Foto: Tisha Hyter

Het begon allemaal met een lokaal oral history-project. Mieke Kirkels had in 2008 en 2009 de leiding over ‘Akkers van Margraten’ en ze was voorzitter van de gelijknamige stichting. Dit project leidde tot een boek en film over de Amerikaanse begraafplaats in Margraten. Eén van de mannen die daar in 1944 als grafdelver werkte, was de toen negentienjarige Jefferson Wiggins. Hij maakte onderdeel uit van een compagnie Afro-Amerikaanse soldaten die ondersteunende werkzaamheden verrichtte, waaronder dus het begraven van gesneuvelde soldaten.

Vanzelf is het niet gegaan, legt Mieke Kirkels uit. Zeker het begin was lastig. Niet omdat het aan goede wil ontbrak; er was gewoon nauwelijks informatie te vinden over Wiggins en compagniegenoten. “De zwarte soldaten hadden bijvoorbeeld geen veteranenorganisaties, dus na de oorlog werd er eigenlijk geen contact onderhouden. We waren al even bezig toen we een mailtje kregen van een mevrouw uit Amerika. Zij was erg blij dat er eindelijk iets in het Engels over Margraten online was gezet. Daar zocht ze namelijk naar voor haar buurman, die als captain leiding had gegeven aan de grafdelvers.”

Namens Kirkels en haar collega’s vroeg de vrouw aan captain Solms of hij wellicht grafdelvers kende. “Pas twee jaar daarvoor had hij bij een kleine ceremonie eindelijk weer eens een zwarte grafdelver uit de oorlog ontmoet. Dat was Jefferson Wiggins. Die was eigenlijk als enige online vindbaar omdat hij docent aan een universiteit was geworden en een boek had geschreven. Dus als die vrouw niet op ‘Margraten’ was gaan Googlen voor haar buurman, captain Solms, was ik wellicht nooit met Jefferson Wiggins in contact gekomen.”

Einde aan rassenscheiding
In 2009 keerde Wiggins voor het eerst terug in Margraten voor de presentatie van ‘Van boerenakker tot soldatenkerkhof’. Bij dat bezoek viel het hem op hoe weinig er in Nederland bekend was over de rassenscheiding in het Amerikaanse leger in de Tweede Wereldoorlog. Deze segregatie kwam pas in 1948 ten einde. Het duurde nog tot 1964 voordat de rassenscheiding in de gehele Amerikaanse samenleving formeel werd afgeschaft. Wiggins keerde na de oorlog dan ook niet terug in een land dat hem met open armen ontving, maar hij bouwde desondanks een mooi leven op. Aan het einde van dat leven legde hij samen met Mieke Kirkels zijn levensverhaal vast in ‘Van Alabama tot Margraten’.


Jefferson Wiggins (eerste rij, derde van rechts) met leden van zijn eenheid gedurende hun training voor vertrek naar Europa. Bron: U.S. Army

Niet dat dit meteen een vanzelfsprekende uitkomst was. Toen Kirkels voor het eerst contact met Wiggins opnam, werd hij overvallen door haar telefoontje en de inhoud ervan. Aanvankelijk was hij zelfs boos om zo onverwacht aan zijn moeilijke tijd als grafdelver herinnerd te worden. Maar die boosheid ebde snel weg. Er ontstond contact, hij kwam in 2009 naar Margraten en een jaar later reisde Kirkels zelf af naar de VS om Wiggins te interviewen over zijn leven voor, tijdens en na de oorlog. Dat resulteerde in ‘Van Alabama naar Margraten’, dat ook uitgebreid informatie geeft over de rassenscheiding in het Amerikaanse leger. Wiggins maakte het eindresultaat niet meer mee: hij overleed in januari 2013 op 84-jarige leeftijd.

900.000 soldaten
Kirkels had toen al wel vastgesteld dat er weinig was geschreven over de Afro-Amerikaanse soldaten in Europa. Veel mensen waren in haar beleving überhaupt niet bekend met hun aanwezigheid in het Amerikaans leger van toen, of met de rassenscheiding in datzelfde leger. Terwijl er toch 900.000 van deze soldaten bij de bevrijding van Europa betrokken waren. En al snel bleek dat het niet bij het verhaal van Jefferson Wiggins zou blijven. “Ik was niet van plan weer een oral history-project te doen. Maar naar aanleiding van ‘Van Alabama tot Margraten’ klopte Huub Schepers bij mij aan. Hij is zelf een kind van een zwarte soldaat en hij wilde heel graag zijn verhaal kwijt.”

Uiteindelijk kwamen Schepers en elf anderen die in hetzelfde schuitje zaten met hun verhaal naar buiten in ‘Kinderen van zwarte bevrijders’. Bevrijdingskinderen, verwekt door geallieerde soldaten bij Nederlandse vrouwen, waren geen onbekend verschijnsel. Deze twaalf mensen werden echter verwekt door een Afro-Amerikaanse soldaat, net als enkele tientallen anderen in Limburg. Tussen de verder vrijwel volledig blanke bevolking sprongen zij er na de oorlog nogal uit. Hoe zij dat opgroeien als kind van een zwarte, maar verder doorgaans onbekende vader hebben ervaren, valt te lezen in het recent verschenen ‘Kinderen van zwarte bevrijders’.

“Huub moest echt zijn verhaal over zijn afkomst kwijt. Dat is toen na bemiddeling van mij opgetekend in De Volkskrant en daar kwam veel respons op, in die zin dat ik namen van mensen met soortgelijke verhalen kreeg doorgespeeld. Maar het is een beladen thema. Daar bel je niet zomaar even voor bij iemand aan.” Maar het balletje ging toch rollen. Mieke Kirkels sprak met twintig kinderen van Afro-Amerikaanse soldaten. Van twaalf van hen kwam het verhaal in het boek. Voor de anderen was dat te heftig.

Lezing in Washington
“Eén man kon er zelfs helemaal niet over praten. Daarom besloot ik dat de mensen zelf naar mij toe moesten komen als ze uit zichzelf bereid waren om hun verhaal te doen. Ik heb zeker de helft van hen huilend in mijn armen gehad. Hoe kan het ook anders: je draagt zeventig jaar iets met je mee. Het maakt veel los als je er dan eindelijk over kunt praten. Gelukkig kon ik hen ook iets teruggeven in de vorm van informatie over het leger en de omstandigheden waarin hun vaders hebben gewerkt in oorlogstijd.”

Als onderdeel van het project was het ook de bedoeling een digitaal lespakket voor scholen in het leven geroepen. Toen Kirkels voor nader onderzoek in Washington was, kwam ze op het spoor van een organisatie die daar wellicht de Engelse versie van kon gaan maken, de Congressional Black Caucus Foundation. De CBCF vroeg Kirkels vervolgens om een lezing te geven in Washington en te helpen met het organiseren van hun volgende jaarcongres in februari 2018. Het thema van die bijeenkomst zal ‘African-Americans in times of war’ zijn. En zo blijft het ene contact het andere opvolgen. Kirkels leerde ook dat de verhalen van Afrikaans-Amerikaanse soldaten in de Tweede Wereldoorlog en hun nazaten in meerdere landen worden opgetekend.

Europees project
“Een vergelijkbaar onderzoek heeft in Engeland plaatsgevonden, daar zijn de soldaten natuurlijk jarenlang geweest om D-Day voor te bereiden. In Oostenrijk is iemand gepromoveerd op de verhalen van ‘schwarze besatzungskinder’. Daar zijn ook een tentoonstelling en boek uit voortgekomen. Vergeleken daarmee heb ik maar een tipje van de sluier opgelicht. Zo zijn er nog meer Europese landen waar soortgelijke projecten lopen. En daar gaat nu weer een Europees project uit voortkomen. Dat wordt momenteel opgezet.”

Het ene mag dan al een kleine tien jaar uit het andere voortkomen, maar ook daar komt een keer een einde aan. “Ik ga nog wel mijn project presenteren en meedenken, maar ik ga het Europese project niet meer uitvoeren”, geeft Kirkels aan. “Ik heb mijn project ondergebracht bij een historische instelling om de continuïteit te borgen en, belangrijker nog, om nader historisch onderzoek te doen. Maar ik moet er toch een keer mee stoppen. Daarom heb ik voor mezelf nu wel een eindpunt in gedachten: wanneer het digitale lesboek verschijnt, naar verwachting komend voorjaar. Maar stoppen gaat niet van de ene op de andere dag. Ik word nu ook gevraagd om lezingen te geven en zo loopt er nog veel meer. Dus de komende jaren ben ik hier echt nog wel mee bezig.”

Klik op de links voor meer informatie over ‘Van Alabama naar Margraten’ en ‘Kinderen van zwarte bevrijders’. Mieke Kirkels is als spreker te boeken via De Schrijverscentrale.