Illegale moorden in Auschwitz

WOII-kenner Kevin Prenger schreef 'Een rechter in Auschwitz' over de SS-rechter Konrad Morgen. In 1943 bezocht deze rechter concentratiekamp Auschwitz om – hoe gek dat ook klinkt – onderzoek te doen naar misstanden in het kamp. Aanleiding was een vanuit het kamp verzonden pakketje met goudklompen, dat door de douane werd onderschept. In het kamp ontdekte Morgen dat de smokkelzaak het topje van de ijsberg was: kampbewakers maakten zich massaal schuldig aan diefstal en corruptie. Terwijl in de gaskamers van nazi-Duitsland miljoenen Joden vermoord werden, houdt Konrad Morgen zich bezig met het verzamelen van bewijs van ‘illegale’ moorden. Geschiedeniswebsite Historiek stelde auteur Kevin Prenger een aantal vragen over zijn bijzondere boek.



Je schreef een boek over een Duitse rechter die misdaden in Auschwitz onderzocht. Gezien de massaliteit van de misdaden die hier gepleegd werden, lijkt dit wat vreemd. Hoe serieus was het onderzoek van Konrad Morgen?

Het onderzoek naar misdaden in Auschwitz door SS-rechter Konrad Morgen begon in het najaar van 1943. Een half jaar eerder al was hij door SS-leider Heinrich Himmler naar concentratiekamp Buchenwald bij Weimar gestuurd om daar aanwijzingen van fraude door de kampleiding te onderzoeken. Hij ontdekte dat kampcommandant Karl Koch en andere stafleden zich schuldig hadden gemaakt aan ernstige corruptie. Koch had onder andere gevangenen afgeperst door ze te bedreigen met lijfstraffen en ze laten betalen voor hun vrijlating. Himmler keurde zulke zelfverrijking ten strengste af, omdat leden van zijn SS geacht werden enkel de belangen van de Führer en de nazistaat te dienen. Koch zou dankzij het onderzoek van Morgen door een SS-rechtbank ter dood veroordeeld worden en werd op 5 april 1945 terechtgesteld door een vuurpeloton van de SS. Morgens corruptieonderzoek spreidde zich uit over meerdere kampen, waaronder dus ook Auschwitz. Hier verrijkte de kampstaf zich vooral met de bezittingen van de Joden die in het kamp massaal vergast werden. Morgen wist vooral lager geplaatste kampbewakers veroordeeld te krijgen en het lukte hem bijvoorbeeld niet om kampcommandant Rudolf Höss te vervolgen.

Leiders van andere kampen werden wel bestraft, maar werden door Himmler in veel gevallen overgeplaatst naar het front in plaats van dat ze hun straf moesten uitzitten. Je kunt dus niet zeggen dat Morgens onderzoek slechts voor de bühne was, want sommige kamppersoneelsleden werden wel degelijk bestraft, maar zijn werk diende vooral ter bestrijding van hebzuchtige kampbewakers en niet ter bescherming van gevangenen.

Hoe kwam je op dit onderwerp?

Tijdens het lezen van boeken over de Holocaust kwam ik de naam van Konrad Morgen wel eens tegen. Ik vond het intrigerend dat er binnen een misdadige organisatie zoals de SS toch zoiets als rechtspraak bestond. Het meest opmerkelijke vind ik Morgens onderzoek naar ‘illegale moorden’ in de kampen. Op zulke plaatsen, waar gevangenen massaal stierven door mishandeling, uitputting en ziekte en waar in Auschwitz ongeveer 1 miljoen Joden systematisch vermoord werden in de gaskamers, liep dus iemand rond die zich bezighield met moordonderzoek! Zelf beweerde Morgen na de oorlog dat hij kampstafleden vervolgde om de massamoord te stoppen, wat door de bekende Amerikaanse historicus en Hitlerbiograaf John Toland geloofd werd. Hij zag in de SS-rechter een vergeten held. Die claim leek mij interessant om eens nader te onderzoeken. Ik zag overeenkomsten met Kurt Gerstein, de SS-officier die probeerde de wereld te waarschuwen voor de Holocaust, maar die tegelijkertijd betrokken was bij de levering van het dodelijke Zyklon-B-gas voor in de gaskamers van Auschwitz. Over hem schreef ik eerder 'De boodschapper uit de hel'. Was Morgen net als Gerstein iemand die in strijd kwam met zijn geweten en probeerde iets te doen tegen het grote onrecht?

Hoe beoordeelde Morgen eigenlijk welke moorden illegaal waren en welke niet?

‘Illegale moorden’ waren moorden waar geen toestemming voor gegeven was van hogerhand. In Auschwitz was er bijvoorbeeld kamppersoneel dat gevangenen mishandelde met vaak de dood tot gevolg, zonder dat hier officieel de opdracht voor gegeven was. In Buchenwald ontdekte Morgen dat commandant Koch gevangenen had laten doden zodat ze niet tegen hem konden getuigen, waardoor er dus ook sprake was van ‘illegale moord’. De massamoord op de Joden viel echter niet onder deze definitie, want hier had Hitler het bevel toe gegeven. Bevelen van Hitler of bevelen uit zijn naam waren in nazi-Duitsland wet. Zo kon het dus dat Morgen in Auschwitz onderzoek deed naar moorden die kampbewakers op eigen initiatief pleegden, terwijl ondertussen de massamoord ononderbroken doorging. Wrang genoeg werd deze denkwijze overgenomen tijdens het naoorlogse proces tegen kamppersoneel van Auschwitz in Frankfurt am Main in de jaren zestig. Morgen getuigde toen dat het vergassen van Joden “simpelweg het uitvoeren van orders” was, maar dat er ook executies plaatsvonden die niet op bevel, maar uit persoonlijke beweging uitgevoerd waren.

Mede dankzij de informatie van Morgen kon bewezen worden dat de kampbewakers Wilhelm Boger en Josef Klehr zich op individuele basis schuldig hadden gemaakt aan meerdere gevallen van moord; ze werden tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Kampbewakers die betrokken waren geweest bij de massamoord, maar die zich niet schuldig hadden gemaakt aan individuele misdaden, kwamen er met veel mildere straffen vanaf.

Hoe belandde Konrad Morgen bij de SS en was hij een overtuigde antisemiet?

Naar eigen zeggen rolde Morgen de SS automatisch in. Hij was al lid van een nationalistische sportbeweging en werd na de nazimachtsovername in januari 1933 automatisch opgenomen in de Allgemeine-SS. Zelf denk ik dat hij zich vrijwillig gemeld heeft met het oog op zijn carrièrekansen. Hij studeerde rechten en als ambitieus jurist kon hij het in Duitsland wel vergeten als hij zich niet aansloot bij de nationaalsocialisten. Kort na zijn aansluiting bij de SS werd hij ook lid van de nazipartij. Ik heb geen bewijzen kunnen vinden dat hij zich kon vinden in het antisemitisme van de partij, al sprak hij zich hier ook nooit openlijk tegen uit. Wel was zijn steun voor de nazi’s groter dan dat hij na de oorlog toegaf. In een boek dat hij in 1936 schreef over oorlogspropaganda en het bestrijden van oorlog keurde hij het pacifisme af en hield hij een pleidooi voor de nazibeweging, die volgens hem door harde arbeid – en niet door oorlog – de natie zou redden. Een fanatieke nazi was hij ook weer niet, maar meer een opportunist. Toch was hij ook weer niet een kritiekloze meeloper. Door zijn rechtsbesef kwam hij meerdere keren in de clinch met de machthebbers. Twee keer in zijn carrière werd hij ontslagen omdat hij uit het gelid liep. Eén keer zou Himmler zelfs gedreigd hebben hem in een concentratiekamp op te sluiten. Konrad Morgen is dus een persoon die je niet gemakkelijk in een hokje kunt plaatsen en dat vind ik juist zo interessant.

Wat was de motivatie van Morgen om het gedrag van kampbewakers onder de loep te nemen?

Naar mijn indruk een combinatie van eerzucht, plichtsbesef en rechtsgevoel. In zijn rapport over de corruptie in Buchenwald lees je een oprechte veroordeling van hoe kampgevangenen mishandeld werden. Dat Duitse burgers zonder enig vorm van rechtspraak in een kamp overgeleverd waren aan de grillen van sadistische kampbewakers ging tegen zijn rechtsgevoel in. Maar daarnaast deed hij gewoon wat hij moest doen, zoals ook mannen als Adolf Eichmann en Rudolf Höss dat deden. Hij was uiteindelijk een functionaris die onderdeel was van het misdadige systeem en zeker geen onafhankelijke ‘crime fighter’, die het in zijn eentje opnam tegen nazimisdadigers.

Door corruptie te bestrijden droeg hij er zelfs aan bij dat geld en overige kostbaarheden niet in de zak van kampbewakers belandden, maar in de staatskas. Wat wel voor hem pleit is dat hij zichzelf nimmer schuldig lijkt te hebben gemaakt aan zelfverrijking of mishandeling van gevangenen. In die zin was hij in de corrupte wereld van de concentratiekampen een uitzondering. Maar ook Hitler maakte zich eigenhandig nimmer schuldig aan zelfverrijking of mishandeling, dus dit pleit Morgen nergens van vrij.

Hoe is er na de oorlog over de SS-rechter geoordeeld?

Na de oorlog heeft hij zich twee keer moeten verantwoorden voor een zogenoemde Spruchkammer, een rechtbank die zich speciaal bezighield met de denazificatie van het naoorlogse Duitsland. Nazimisdadigers en hun handlangers moesten gescheiden worden van de meelopers en onbeduidende partijleden. De eerste keer wist Morgen de rechtbank ervan te overtuigen dat hij tijdens de oorlog zuiver had gehandeld om gevangenen te beschermen tegen gewelddadige kampbewakers en werd hij als een soort van verzetsman vrijgesproken. De tweede keer werd hij aangewezen als meeloper, iemand die de nazi’s volgde maar zich zelf niet schuldig maakte aan nazimisdaden. Ook werd er drie keer door de Duitse justitie een strafzaak tegen hem aangespannen, maar telkens volgde vrijspraak. Morgen werd dus nooit schuldig verklaard aan nazimisdaden.

Aanvankelijk werd hem, zoals eerder opgemerkt, een heldenstatus toegeschreven, maar dat standpunt wordt tegenwoordig meestal niet meer gedeeld. Morgen wordt vaak beschouwd als een radartje in het systeem, een gewillige volgeling van Himmler. Naar mijn mening doet ook dat standpunt weer niet helemaal recht aan zijn rol, al komt het dichterbij de waarheid dan de versie van Toland. Ook al wilde Morgen wel enige rechtvaardigheid brengen in het kampsysteem, binnen de verdorven nazistaat was dat onhaalbaar.

Je schreef al verschillende boeken over de Tweede Wereldoorlog. Ben je momenteel nog bezig met een boekproject?

Mijn volgende boek is het laatste deel van de trilogie over SS’ers en hun vermeende verzet tegen Hitler. Na Kurt Gerstein en Konrad Morgen volgt Arthur Nebe, de chef van de Duitse nationale recherche die betrokken was bij de staatsgreep tegen Hitler van 20 juli 1944. Vanwege zijn rol daarbij werd hij door een nazirechtbank ter dood veroordeeld en opgehangen in de Plötzensee-gevangenis in Berlijn. Hij was echter al in 1931 lid geworden van de nazipartij, voerde in 1941 het bevel over een SS-doodseskader in de Sovjet-Unie en was als rechercheleider jarenlang medeverantwoordelijk voor de ondermijning van de rechtstaat en voor de vervolging van onder andere zigeuners. Niet bepaald een brave verzetsheld dus. Met dit boek, dat ‘Het masker van de massamoordenaar’ gaat heten, ben ik zo goed als klaar, maar intussen ben ik ook begonnen met een nieuw schrijfproject met een compleet ander onderwerp. Het gaat wel over de Tweede Wereldoorlog, maar meer dan dat maak ik nu nog niet bekend. De lezers van Historiek zullen echter tot de eersten behoren aan wie ik het onderwerp bekend maak!

Een rechter in Auschwitz

SS-rechter Konrad Morgen en zijn strijd tegen corruptie en ‘illegale’ moorden in de concentratiekamp

ISBN: 9789402154825

Meer informatie over dit boek