Verhalen van en over ‘De bewakers van Westerbork’

Op 21 oktober 2016 is de expositie over de organisatie en de bewaking van kamp Westerbork geopend in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Tegelijkertijd werd het onderzoek van historicus Frank van Riet gepresenteerd. Over kamp Westerbork zijn talrijke boeken verschenen en exposities gemaakt. De bewakers van het kamp bleven hierin echter onderbelicht. Luitenant-generaal Harry van den Brink van de Koninklijke Marechaussee nam samen met Westerbork-overlevenden Bartha en Maurits Valk het eerste exemplaar van het boek in ontvangst.

“Kamp Westerbork was onderdeel van een harteloze vernietigingsmachine en in die vernietigingsmachine deden vele radertjes hun werk”, zo sprak luitenant-generaal Van den Brink. “De Marechaussee was één van die radertjes.” Toen de SS in juli 1942 kamp Westerbork overnam, was het behoudens het aanbrengen van een prikkeldraadomheining en zeven wachttorens, als fysieke beveiligingsmaatregelen, niet nodig om de bestaande kamporganisatie van het in 1939 gebouwde Centraal Vluchtelingenkamp te veranderen.

Het grootste gedeelte van de bewakingstaken werd uitgevoerd door de uit Joden samengestelde Ordedienst (OD) en de Marechaussee, die de buitenbewaking deed. Niet alleen de SS en SD, de OD en de Nederlandse Marechaussee vervulden een rol, ook de Grüne Polizei, de Grenzschutz en het Politiebataljon Amsterdam werkten eraan mee om de deportatiemachine op volle toeren te laten draaien. “Maar, waar kwamen de bevelen vandaan die kamp Westerbork maakten tot deportatiemachine?”, vraagt directeur Dirk Mulder de aanwezigen van de presentatie. “Die kwamen van de Duitse bezetter.”

‘Dé bewaker’ bestaat niet
Over de bewakingsgroepen, die aan bod komen in de expositie en het boek De bewakers van Westerbork, wordt verschillend geoordeeld. Dit blijkt uit getuigenverslagen van gevangenen tijdens en vlak na de oorlog, maar ook uit onderzoek van historici en verhalen van de bewakers zelf. “Je kunt niet spreken van ‘dé bewakers’, zo stelt onderzoeker Van Riet. “De bewakers waren verschillende mensen, in verschillende groepen, in een systeem dat steeds verandert.” Het boek en de expositie gaan over wie die mensen waren, wat die mensen deden en hoe het er in kamp Westerbork aan toe ging.

“We waren allemaal opgesloten en moesten allemaal mee doen, niemand kon nee zeggen”, vertelt Hans Margules (1918 – 2016), kampgevangene en lid van de Ordedienst. “We deden niet met de Duitsers mee, we vochten alleen voor ons eigen lijfsbehoud.” Medegevangene Philip Mechanicus had een ander beeld van de OD. “Zij dragen, evenals de Grüne Polizei, groene uniformen en hoge kaplaarzen. Zij zijn geháát als de pest”, schrijft hij.

Tentoonstelling en boek
De tentoonstelling De bewakers van Westerbork is te zien van 22 oktober 2016 t/m 26 maart 2017 in het museum van Kamp Westerbork. Op vertoon van het entreebewijs kunnen bezoekers van het Herinneringscentrum de publicatie van Van Riet aanschaffen voor € 19,90 in de museumwinkel. Het boek De bewakers van Westerbork is vanaf 22 oktober 2016 te koop in boekhandels voor € 24,90.