Nog één keer naar Sobibor

Jules Schelvis ging op 1 juni 1943 met ruim 3.000 andere Joden op transport vanuit Westerbork. Bestemming: vernietigingskamp Sobibor. Uiteindelijk overleefde hij als enige van dat transport de oorlog. Het herdenkingsconcert ‘Er reed een trein naar Sobibor’ vertelt het verhaal van het transport zoals Schelvis het beleefde. Nadat het vorig jaar zeven maal werd opgevoerd in Nederland wil men in de loop van dit jaar een korte buitenlandse tournee maken. Daarvoor hopen Schelvis, muzikant en dirigent Jan Vermaning en andere betrokkenen onder meer middels crowdfunding het benodigde bedrag bijeen te krijgen.



Jan Vermaning is muzikant en voorzitter van de Stichting Nationale Herdenking in Joure. Als trompettist is hij aan het Noord Nederlands Orkest verbonden, en in 2007 richtte hij samen met violiste Anita Jongerman het NAtionaal Symfonisch Kamerorkest op, kortweg NASKA. Dat orkest voerde vorig jaar zeven maal ‘Er reed een trein naar Sobibor op’, dat zijn titel aan het boek van Jules Schelvis ontleende. Tijdens de concerten las Schelvis stukken uit dat boek voor. Dat werd afgewisseld met stukken muziek die de sfeer van het vertelde versterkten. Tevens werden er bijpassende beeldfragmenten vertoond. Schelvis, Vermaning en andere betrokkenen willen graag dat het concert ook op een korte tournee gaat: eerst Amsterdam, waar het transport voor Schelvis feitelijk begon, dan in Berlijn en tot slot in het Poolse Lublin, relatief dicht bij Sobibor. Gezien zijn leeftijd van 93 jaar is het goed mogelijk dat Schelvis hiermee een laatste oproep doet om de Holocaust nooit te vergeten. Dit ondanks het “onvoorstelbaar confronterende” van het concert voor Schelvis zelf.

Vermaning vertelt dat hij min of meer per toeval met Jules Schelvis in contact kwam. “We wilden het herdenken eigenlijk naar een hoger plan tillen, met auditieve en visuele componenten, om op die manier ook jongere mensen te bereiken dan alleen de groep die de oorlog heeft meegemaakt. Toen ik daarover met Jules Schelvis kwam te spreken was hij meteen enorm enthousiast over het idee om zijn verhaal over het transport naar Sobibor op die manier te gaan vertellen.”

Omdat Jules Schelvis een ervaren verzorger van lezingen en presentaties is werd besloten dat zijn voordracht van fragmenten uit zijn boek ‘Er reed een trein naar Sobibor’ de rode draad van de voorstelling moest worden. “Dat hebben we aangevuld met bijpassende muziek en authentiek beeldmateriaal, afkomstig van het instituut voor Beeld en Geluid.” De keuze voor muziek is geen verrassende. “Jules Schelvis is een enorme kenner en liefhebber van muziek, en hij is er ook mee opgevoed. Muziek heeft hem en een vriend zelfs geholpen een dodenmars te overleven. Ze zakten tijdens die mars steeds wat verder af naar achteren, en voor wie achteraan kwam te lopen was het vaak snel afgelopen. Door elkaar bezig te houden met vragen en raadseltjes over muziek zorgden ze niet alleen voor wat afleiding, het gaf ze blijkbaar ook nieuwe krachten want ze kwamen steeds meer vooraan te lopen. Het gaat te ver om te zeggen dat de liefde voor muziek ze gered heeft maar geholpen heeft het wel.”



Jan Vermaning en Jules Schelvis

Het samenstellen van de voorstelling was een kwestie van geven en nemen. De muzikale voorkeuren van Schelvis waren leidend maar omdat een kamerorkest in omvang beperkt is was niet alles mogelijk. Het eindresultaat heeft daar volgens Vermaning echter niet onder geleden. “Het achterliggende idee is om de door Jules Schelvis voorgedragen teksten te verklanken. De emotie van de woorden moet in de muziek tot uiting komen, en de beelden versterken dat nog. Het begint bijvoorbeeld met het op dat moment vrij onbekommerde leven. Dat blijkt uit de tekst en de muziek, en beelden uit die tijd van spelende kinderen onderstrepen dat. Maar ook het transport en de gaskamers komen aan bod en in beeld. Er is niks gekunstelds aan. We hebben de beelden wel zodanig geselecteerd dat ze niet buitengewoon choquerend zijn, al is het natuurlijk een schokkend geheel dat veel bij mensen teweegbrengt.”

Jan Vermaning geeft aan dat dit laatste voor hemzelf geldt, en natuurlijk zeker voor Jules Schelvis. “De gesprekken waarin wij muziek bij de teksten zochten brachten emoties teweeg, maar voor hem is het iets waar hij elke dag mee bezig is. Hij zoekt het niet op maar wat hij meemaakte staat op zijn netvlies gebrand. Hij is nu 93 en heeft er nog elke dag last van. Het is dus logisch dat het geven van de voorstellingen veel met hem doet. Het is onvoorstelbaar confronterend voor Jules Schelvis om dit te doen, en daarom is het ook zo edelmoedig dát hij het doet. Tijdens de vele honderden lezingen die hij heeft gegeven kon hij zijn emoties altijd de baas blijven, maar in deze vorm was het dermate confronterend dat hij na elke voorstelling werkelijk een gebroken was en tranen met tuiten huilde.”

De reacties van bezoekers waren ook veelzeggend. “Als iets grote indruk maakt blijft het publiek soms stil. Maar zo stil als na deze voorstelling heb ik eigenlijk nog nooit meegemaakt. Na elk van de zeven concerten kon je letterlijk een speld horen vallen. Dat is ook niet zo gek. Als Jules vertelt hoe hij zijn geliefde Rachel voor het laatst zag en sprak voordat zij werd afgevoerd en we daarna een prachtig stuk van Grieg spelen is het voor het publiek niet zo moeilijk om zich in zijn situatie te verplaatsen. En voor mij trouwens ook niet. Ik denk dan aan dierbaren die ik zelf verloren heb, of die ik zou kunnen verliezen, en zo kom je misschien een beetje in de buurt van wat die man heeft moeten ervaren. En dat geldt blijkbaar voor veel mensen.”



Het Nationaal Symfonisch Kamerorkest voert 'Er reed een trein naar Sobibor' uit

Ondanks of misschien wel omdat de voorstelling bij Schelvis zelf en anderen zoveel losmaakt wil hij nu de reis nog één keer maken , in die zin dat ‘Er reed een trein naar Sobibor’ een korte tournee maakt langs Amsterdam, Berlijn en Lublin. Amsterdam om dat Schelvis’ reis daar begon, Berlijn vanwege de historische lading en Lublin omdat in Sobibor zelf niet de faciliteiten zijn om het concert daar op te voeren. Voor de tournee is wel geld nodig. In totaal hoopt men vóór 5 mei aanstaande ruim 100.000 euro bijeen te brengen, waarvan een aanzienlijk deel via crowdfunding. Op erreedeentreinnaarsobibor.nl kan men kaarten voor de concerten bestellen of gewoon een financiële bijdrage doen. Het geld is onder meer nodig om de reis over de weg voor tientallen orkestleden, ondersteund personeel en materieel te bekostigen. Via crowdfunding wil men circa 35.000 euro binnenhalen.

“De teller staat nu op 6.000 euro dus daar moet nog wel wat gebeuren. Maar we zijn net met een grootschalige flyercampagne begonnen en ook op het vlak van publiciteit gaat komt er het nodige aan”, aldus Vermaning. “We zijn hoopvol en positief maar zeker in deze tijden is het spannend of het lukt om genoeg geld los te krijgen. Na de deadline van 5 mei kunnen we bekijken wat er allemaal echt haalbaar is. Maar dat eerste concert in Amsterdam komt er sowieso. Dat podium verdient Jules Schelvis absoluut.”

Met de drie concerten moet het niet afgelopen zijn; het idee is juist om het verhaal van Schelvis en daarmee van de Holocaust te blijven vertellen. Met het concert en wat daar uit voortkomt en mogelijk nog zal voortvloeien hoopt men daar een manier voor te hebben gevonden. Vermaning: “Bij de concerten is ook een lespakket ontwikkeld dat aan alle middelbare scholen kosteloos is aangeboden. Het is veelvuldig gedownload en dat kan nog steeds. De bijbehorende dvd waarop Jules zijn verhaal vertelt is de laatste tijd ook weer vaak besteld en een registratie van de drie voorstellingen die we nog willen geven behoort tot de mogelijkheden. Zo zie je dat wat we in de eerste maanden van 2013 hebben gedaan nu nog voortleeft en dat is ook de bedoeling. Het is geen momentopname, dit moet nog jaren voortduren.”

“De concerten zijn geen doel op zich maar een middel om te bereiken dat dit verhaal verteld blijft worden”, vervolgt Jan Vermaning. “Het is ook niet zozeer een concert, meer een levensverhaal ondersteund met muziek een beeld. Het is lastig om daar concrete doelstellingen aan te hangen. Maar wat we voor ogen hebben wordt wel bereikt. Ik ken een vrouw die met haar dochter het concert heeft bezocht. Ze wilde dat haar dochter wist van dit deel van de geschiedenis. Sinds ze de voorstelling bezocht houdt het haar bezig. Ze heeft ook de bijbehorende dvd gekocht. Toen ik haar vroeg waarom, gaf ze aan dat ze die later aan haar andere dochters wil laten zien, die daar nu nog te klein voor zijn. Toen dacht ik: ja, dat is misschien wel de manier om te zorgen dat mensen niet vergeten wat er gebeurd is.”

Op www.erreedeentreinnaarsobibor.nl staat aanvullende informatie over het herdenkingsconcert. Hier kan men ook kaarten kopen of een financiële bijdrage aan dit project leveren. Het project is actief op Twitter via @InfoSobibor en op Facebook onder de naam Sobibor Tournee.