Documentaire werpt nieuw licht op ‘laaghartige’ Schalkhaarders

DOOR: PATRICK SCHELLEN – Afgelopen weekend plaatste RTV Oost de documentaire ‘Mijn opa was Schalkhaarder’ op YouTube. In een persoonlijke ontdekkingstocht gaan maker Wouter Rutgers (33) en zijn vader op zoek naar het verleden van zijn opa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Opa W.A.G. Rutgers was opgeleid bij het Politie Opleidings Bataljon (POB) te Schalkhaar. Een plek die al eind 1942 een slechte reputatie kreeg, met name in Amsterdam.

De documentaire opent dan ook met een citaat uit het ‘Mokums Woordenboek’ uit 2014. Schalkhaarder kreeg daarin de betekenis van een laaghartig persoon. Geen fijne omschrijving, zowel voor nabestaanden als inwoners van de gemeente Schalkhaar. De verontwaardiging daarover loopt als rode draad door de documentaire.

POB Schalkhaar
Het is een mooi gemaakte documentaire, we zien vader en zoon Rutgers in de gymzaal van de Westenbergkazerne (waar de opleiding gevestigd was) in Schalkhaar te midden van vele interessante archiefstukken. Ook zien we bezoeken aan relevante plekken zoals de voormalige kazerne in Den Haag en het Oranjehotel in Scheveningen waar opa Rutgers in 1944 enkele weken opgesloten zat. Tussen de actuele beelden zijn fragmenten gemonteerd van propagandamateriaal van het POB om een zo goed mogelijk beeld te geven.

Het verhaal van opa Rutgers als ‘Schalkhaarder’ begint in 1943. In januari van dat jaar is besloten dat wie naar POB Schalkhaar gaat, vrijgesteld is van de Arbeitseinsatz in Duitsland. Hierdoor wordt het voor jonge Nederlandse mannen een aantrekkelijk alternatief. Na zijn opleiding in Schalkhaar werd hij geplaatst bij het bataljon in Den Haag. Via de archiefstukken wordt zo goed mogelijk geprobeerd het verhaal te reconstrueren. Zo blijkt dat opa Rutgers zich bij aangekondigde razzia’s ziek meldde om zich aan dit werk te onttrekken. Desondanks bleef hij zijn leven lang last houden van zijn verleden in Schalkhaar. Uiteindelijk zou hij in 1979 uit het leven stappen.

Frank van Riet
Daarbij is er ook een oud-Schalkhaarder bereid gevonden om op beeld te getuigen. Ook hij is van een latere lichting. En ook hij presenteert zichzelf als iemand die niet betrokken was bij de grootste misstanden, namelijk die tegen de Joden. En daar begint de documentaire toch wel wat te knellen. Politiehistoricus Frank van Riet voorziet het geheel van de nodige duiding door hier en daar bepaalde zaken toe te lichten. Van Riet is een prima keuze, met zijn boek ‘Handhaven onder de Nieuwe Orde’ over de Rotterdamse politie is hij zeker deskundig te noemen. Van Riet stipt een aantal kanttekeningen terecht aan maar verder stapt de documentaire met zevenmijlslaarzen over de periode 1941-1942 heen.

Daarmee wordt echter een belangrijk stukje context over het hoofd gezien: de Amsterdamse. Het schelden met Schalkhaarder komt uit het Mokumse woordenboek en verwijst oorspronkelijk naar de Amsterdamse gekazerneerde eenheid, het Politie Bataljon Amsterdam. Deze eenheid was in Schalkhaar opgeleid en opgericht onder hoofdcommissaris Tulp, waardoor ze ook wel de ‘Zwarte Tulpen’ genoemd werden. Al in najaar 1942 had deze eenheid (met reden) een slechte reputatie gekregen. Nadat het oppakken van Joden stagneerde werden in november en december 1942 deze ‘Schalkhaarders’ enkele weken ingezet om vijf avonden per week Joden op te halen. Dit ging er niet zachtzinnig aan toe en wangedrag zoals mishandeling en diefstal kwam hier geregeld voor.

'Foute' opleiding
Hinke Piersma zou het POB in 2019 als volgt omschrijven: “Schalkhaar stond bekend als een ‘foute’ opleiding, maar dit veranderde enigszins toen de opleiding tevens begon te dienen als een alternatief voor tewerkstelling in Duitsland. Op een bepaald moment zou er zelfs gesproken worden van de politieonderduikbataljons, een geuzennaam die met name na de oorlog werd gekoesterd vanwege het veronderstelde verzet. Dat was overdreven, maar dat de opleiding in Schalkhaar in de loop der tijd niet allemaal nationaalsocialistische bevlogen politieagenten meer afleverde is aannemelijk.”

In het schetsen van een genuanceerd beeld is er door de focus op de lichting van 1943 een blinde vlek ontstaan. Dat maakt het persoonlijke deel van de documentaire niet minder interessant. Wel zorgt het ervoor dat het algemene beeld dat over het POB geschetst wordt – en in zijn algemeenheid de geschiedkundige observaties tussen vader en zoon – soms een beetje de plank mis slaat. Zo hebben ze het over een dagboekfragment over het bezoek van Heinrich Himmler aan Schalkhaar in februari 1944. Een aanwezige schrijft daarover dat hij Himmler had kunnen neerschieten maar niet deed. Hierop stelt de jongste Rutgers dat de geschiedenis heel anders had kunnen lopen als dat was gebeurd. Dit is natuurlijk een zeer naïeve gedachte, in ogenschouw nemende wat er na de dodelijke aanslag op Reinhard Heydrich gebeurde.

Misstanden
Waar de betrokkenheid van Schalkhaarders bij de Jodenvervolging onderbelicht is, komen andere misstanden wel aan bod. Zo heeft vader Rutgers een ontmoeting met de dochter van een gefusilleerde verzetsman. In een ongemakkelijke en emotionele ontmoeting komt daarbij het verhaal aan bod welke rol Schalkhaarders bij die arrestatie speelden.

De documentaire is absoluut het bekijken waard, historische beelden en documenten komen in beeld, de plekken worden bezocht en deze geschiedenis zet zeker aan tot nadenken over keuzes die eenieder te maken heeft. In de nuancering gaat het misschien net iets te ver met het oppoetsen van het imago van het bataljon, maar afgezien daarvan is het een mooie en goed gemaakte productie.

Bronnen:

• Griffioen, Pim en Zeller, Ron (2011), Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en België 1940-1945; overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Boom, Amsterdam
• Huizinga, Bert en Aartsma, Koen (1986), De zwarte politie 1940-1945, De Haan, Weesp
• Kelder, Jan Jaap (1990), De Schalkhaarders; Nederlandse Politiemannen naar nationaal-socialistische snit, Veen Uitgevers, Utrecht
• Meershoek, A. J. J. (1999). Dienaren van het gezag. De Amsterdamse politie tijdens de bezetting. [Thesis, fully internal, Universiteit van Amsterdam]. in eigen beheer
• Piersma, Hinke (2019), Op eigen gezag; politieverzet in oorlogstijd, Querido, Amsterdam