Sjaak Kouwenhoven brengt Gorinchemse oorlogsverhalen voor het voetlicht

Gorcummer Sjaak Kouwenhoven schrijft bijdragen over de Tweede Wereldoorlog in de lokale krant De Stad Gorinchem en is betrokken bij het project Open Joodse Huizen | Huizen van Verzet in zijn stad. In maart 2025 verschijnt van hem het boek ‘Gorcumse gezichten van de Tweede Wereldoorlog’. We stelden hem via e-mail enkele vragen over dit boek en zijn andere bezigheden in relatie tot de Tweede Wereldoorlog in Gorinchem.

Omslag van het boek van Sjaak Kouwenhoven.

Hoe lang bent u al geïnteresseerd in de geschiedenis van Gorinchem tijdens de Tweede Wereldoorlog en hoe verklaart u deze fascinatie?

Mijn interesse in de geschiedenis van Gorinchem tijdens de oorlog gaat al heel wat jaren terug. Als geboren en getogen Gorcummer hoorde ik wel eens verhalen, losse flarden, soms alleen een naam of een korte anekdote. Dat maakte me nieuwsgierig. Naar het grotere geheel. En die nieuwsgierigheid werd alleen maar sterker.

Een jaar of acht geleden verhuisden we naar een jaren 30-woning in Gorinchem. Op een zondagochtend werd er aangebeld. Een oudere dame, onbekend voor ons. Ze vertelde dat ze hier had gewoond, tijdens de oorlog. Ze was Joods. Haar ouders en de Joodse onderduikers die bij hen zaten, werden op 15 juli 1943 bij een razzia opgepakt. Alleen haar vader – die niet Joods was – overleefde de gevangenschap in Duitsland. Haar moeder, tante en oma werden in Auschwitz vermoord.

Zij zelf en haar broertje waren kort daarvoor ondergebracht bij hun grootouders, ergens in de buurt van Gorinchem. Daardoor ontsnapten ze aan de jacht van de Duitsers en de politie. We hebben nog steeds contact met haar. Ze is nu 88.

Door haar verhaal wilde ik weten wat er precies op 15 juli 1943 was gebeurd. Ik ben in de archieven gedoken, in Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Ook online speurde ik alles af, van Nederlandse tot internationale oorlogsarchieven. Alles wat ik vond, sloeg ik op. En ik kwam niet alleen informatie tegen over deze ene razzia, maar ook over andere personen uit Gorinchem en omstreken. Joodse slachtoffers, verzetsstrijders.

Het is tijdrovend werk, maar het voelt belangrijk. Door het onderzoek kwam ik in contact met mensen zoals onderzoekers, schrijvers van oorlogsboeken, nabestaanden, maar ook mensen die de oorlog zelf nog hadden meegemaakt. Ze hadden veel te vertellen, en ik luisterde. Hoe meer ik vond, hoe sterker mijn drang werd om verder te graven. Steeds weer namen die ik nog nooit eerder had gehoord. Gebeurtenissen waar ik geen idee van had. Verzetsdaden, onderduikadressen, maar ook executies – niet alleen door de Duitsers, maar ook door het verzet.

En ik dacht: waarom weet ik dit niet? Waarom weet bijna niemand dit? Er is in Gorinchem en omgeving zoveel gebeurd waar we nauwelijks iets van weten. Maar wat we wél zouden moeten weten.

Veel Nederlanders weten wel ongeveer wat zich bijvoorbeeld in Amsterdam, Rotterdam en Arnhem afspeelde tijdens de oorlog. Gorinchem is echter geen bekende naam in de oorlogsgeschiedenis. Wat gebeurde hier in die tijd?

Veel Nederlanders kennen de grote lijnen van wat er over hun steden in de oorlog is geschreven. Maar zelfs daar zijn lang niet alle gebeurtenissen vastgelegd. Sommige verhalen zijn onderbelicht gebleven. Tenminste, acht jaar geleden had ik bijvoorbeeld nog nooit gehoord van: de Razzia van Rotterdam, waarbij 50.000 mannen en jongens van straat werden geplukt, de twijfelachtige rol van een deel van het verzet in Rotterdam in de laatste oorlogsmaanden, notarissen die gretig hun kans zagen en Joods vastgoed zonder schaamte doorverkochten, geallieerde bombardementen op Nederlands grondgebied die vele slachtoffers eisten, de vrouwen die in het verzet een sleutelrol speelden.

Gorinchem was geen frontstad zoals Arnhem of Rotterdam. Maar in de regio werd wél gevochten, bijvoorbeeld bij de Keizersveerbrug. Strategisch lag Gorinchem gunstig, pal aan de Merwede, maar er werd niet om de stad gevochten. De Duitsers reden in mei 1940 de stad binnen en verlieten haar in mei 1945 weer, zonder dat er veroverd of heroverd hoefde te worden.

De meest in het oog springende gebeurtenissen waren de Jodenvervolging en de Oktoberrazzia. Bij de Jodenvervolging werd een hoog percentage Joodse inwoners opgepakt. Een percentage dat vergelijkbaar was met andere steden in Nederland maar dat in (West-)Europa bijzonder hoog was te noemen. De Oktoberrazzia vond plaats op 3 en 4 oktober 1944. Bij deze razzia werd een groep van zo’n honderd Gorkumse (jonge) mannen opgepakt en afgevoerd. Uiteindelijk kwamen 41 mannen niet meer terug.

In mijn boek staan niet alleen de vergeten verhalen van Joodse gezinnen uit Gorinchem, zoals die van Van Vriesland, Van Dam, Van Straten en Elkerbout-Bloemendal – verhalen die vaak eindigden in de gaskamers – maar ook de onbekende en/of vergeten verzetshelden worden beschreven. Denk hierbij aan Hendrik Letteboer (BI-agent, zendgroep Barbara), Arie van Meeteren, die in de meidagen van 1940 met zijn schip vol munitie richting Strijensas voer, of de verzetsstrijder Johan Snoek, die de gewonde Engelse brigadegeneraal Hackett hielp vluchten naar het bevrijde zuiden.

Met dit boek wil ik deze verhalen, juist in 2025 – 80 jaar na de bevrijding – onder de aandacht brengen. Hun namen en daden mogen niet worden vergeten. De oorlogsverhalen, vooral die over de Jodenvervolging, laten zien hoe gevaarlijk haat, discriminatie en dictatuur zijn. Juist in deze onrustige tijd is het belangrijk om dat te weten, zodat we niet opnieuw dezelfde fouten maken.

Tijdens de oorlog genomen foto op de pont van Gorinchem naar Sleeuwijk. Bron: J.A. Kouwenhoven

In uw boek stelt u bekende en onbekende Gorcummers centraal. Om wat voor soort mensen gaat het en hoe bent u achter hun verhalen gekomen?

Het boek gaat vooral over verzetsstrijders en (Joodse) slachtoffers, maar ook de rol van de politie en de lokale overheid komt aan bod. Ik heb het geluk gehad om nabestaanden van zowel verzetsmensen als Joodse slachtoffers te spreken. Sommigen van hen zijn na de oorlog naar Canada of de VS verhuisd. Met hen heb ik contact via e-mail en Messenger.

Veel informatie heb ik gevonden in de CABR-dossiers, de slachtofferdatabase en verklaringen uit het Nationaal Archief. Ook de arrestantenkaarten uit het Rotterdams Archief, documenten van de Arolsen Archives, het NIOD en het Regionaal Archief Gorinchem (zoals de P.R.A.-rapporten en politierapporten) gaven waardevolle inzichten. Verder zijn veel archieven in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, de VS, Canada en Israël gewoon online te raadplegen.

Wat zijn uw ervaringen tijdens het onderzoeken van de geschiedenis? Kon u rekenen op veel medewerking, bijvoorbeeld van nabestaanden en archiefmedewerkers?

Wat me het meest is bijgebleven, is dat niet alles zwart of wit was – goed of fout. Een kleine groep was echt fout, maar de meeste mensen zaten ergens in het grijze gebied. Wij kijken nu vanuit vrijheid en veiligheid terug op een tijd waarin mensen moesten kiezen in een onzekere, gevaarlijke en ingewikkelde wereld. Oordelen met de kennis van nu is daarom vaak te makkelijk. Neem bijvoorbeeld verraders. Sommigen waren eerst verzetsstrijders, totdat ze door de SD werden opgepakt. Onder zware druk – de dreiging van executie of represailles tegen hun familie – kozen ze er soms voor om met de vijand mee te werken. In de oorlog was de scheidslijn tussen goed en fout vaak flinterdun.

Wat betreft medewerking: daar heb ik niets over te klagen. Archiefmedewerkers hebben me altijd goed geholpen, of dat nou op locatie was, via de chat of per e-mail. Voor nabestaanden betekende het veel dat er aandacht was voor het oorlogsverhaal van hun familie. Hun dierbaren worden niet vergeten.

Spelen verzet en collaboratie een rol in uw boek? Had Gorinchem een actieve verzetsbeweging of was er juist veel sprake van collaboratie met de bezetter?

Verzet en collaboratie zijn zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De insteek voor het schrijven van het boek was de vergeten acties van onbekende verzetsstrijders en het opjagen van onbekende Joodse slachtoffers.

In Gorinchem en omstreken waren al vanaf het begin van de oorlog verzetsstrijders actief. In de loop van de oorlog ontstonden verschillende verzetsgroepen, zoals de LO-LKP, OD, Rolls Royce, de Centrale Inlichtingendienst, de Geheime Dienst Nederland en de groep Albrecht.

In de verhalen over het verzet en de Jodenvervolging komen ook collaborateurs aan bod. Marinus “Ries” Jansen was zo’n collaborateur. Hij werd na de oorlog geëxecuteerd. In mijn boek ga ik niet verder in op de achtergronden van deze collaborateurs.

Betje Bloemendal. Bron: Familie Elkerbout

Heeft u een favoriete persoon in uw boek? Of een persoon van wie verhaal het meeste indruk op u heeft gemaakt?

Het verhaal dat de meeste indruk op me heeft gemaakt, is het oorlogsverhaal van de Joodse Betje Elkerbout-Bloemendal. Zij woonde met haar gezin, en met haar ondergedoken Joodse moeder en zus, op het adres waar ik nu woon. Door haar indrukwekkende verhaal begon mijn onderzoek, heb ik veel nieuwe mensen ontmoet, heb ik stukken mogen schrijven voor de krant De Stad Gorinchem en is dit boek tot stand gekomen.

Mede door de wetenschap dat in de oorlog hele Joodse families werden vermoord, heb ik veel tijd en energie in het onderzoek gestoken.

U bent ook betrokken bij het project Open Joodse Huizen in Gorinchem. Kunt u hierover iets meer vertellen? Had Gorinchem een grote Joodse gemeenschap en hoe zwaar werd deze tijdens de oorlog getroffen? Speelt deze geschiedenis in uw boek ook een rol?

In 2023 werd ik benaderd om me aan te sluiten bij de nieuwe werkgroep Open Joodse Huizen | Huizen van Verzet Gorinchem. Omdat ik op dat moment al verhalen schreef voor de krant De Stad Gorinchem, was het voor mij een logische stap om mijn kennis te delen binnen deze werkgroep.

Voor 1940 was de Joodse gemeenschap in Gorinchem relatief klein, maar wel een belangrijke factor in het culturele en economische leven van de stad. Gorinchem had een Joodse gemeente die actief was in religieuze, sociale en economische zin. Helaas werd de Joodse gemeenschap in Gorinchem zwaar getroffen door de nazi-bezetting. Een hoog aantal Joden werden vanaf 1942 vervolgd, gedeporteerd naar concentratiekampen en omgebracht. Net als in de rest van Nederland was het percentage Joden dat is opgepakt en vermoord hoog.

Heeft u nog veel te doen om het boek af te krijgen? Wanneer komt het uit en waar zal het verkrijgbaar zijn?

Het manuscript, met een voorwoord van Michel den Uijl, voorzitter van het 4 en 5 mei-comité Gorinchem, en de achterflaptekst van geschiedenisschrijver Bert Stamkot, is twee weken geleden ingeleverd bij de uitgever. Het wordt nu geredigeerd en dingen als de lay-out en de foto’s worden geregeld. Het boek komt eind maart 2025 uit.

‘Gorcumse gezichten van de Tweede Wereldoorlog’ is verkrijgbaar in de boekhandels in Gorinchem, maar ook online, bijvoorbeeld via Bol.com. Het is nu al te bestellen via de website van de auteur. Prijs: € 24,95