Poststukken geven indringend beeld van de ervaringen van Nederlanders tijdens WO2

Wat is The Arnhem Postal History Collection and Digital Archives (APH) en wat is uw betrokkenheid daarbij?

Mijn naam is Tim Gale en ik ben de directeur van het Arnhem Postal History (APH) Collection and Digital Archives project, een non-profit organisatie uit Amerika. Het APH-project onderzoekt het snijvlak van sociale en militaire geschiedenis en de rol van de post tijdens de Slag om Arnhem en in breder verband tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Poststukken bieden directe informatie uit de eerste hand.

De APH-collectie put uit primaire bronnen, zoals correspondentie, om een levendig beeld te schetsen van het dagelijkse leven en de ervaringen van Nederlandse burgers, militairen en andere betrokkenen die belangrijke momenten tijdens de Tweede Wereldoorlog van dichtbij zagen. Deze bijzondere collectie omvat meer dan 9.000 brieven en briefkaarten die tussen 1939 en 1945 in en om Nederland werden verstuurd, naast officiële correspondentie, propaganda, persoonlijke memoires en andere bijzondere documentatie.

De originele brieven en documenten in de collectie laten onderzoekers zien hoe de lokale bevolking de oorlog beleefde. APH beschrijft verhalen van Nederlanders die bijna de hele Tweede Wereldoorlog onder bezetting leefden. Deze verhalen helpen om de invloed van de oorlog beter te begrijpen, zowel in grote lijnen als persoonlijk.

Arnhem Postal History begon als een project tijdens de coronapandemie. Ik heb altijd al interesse gehad in de Tweede Wereldoorlog en heb jaren over de Holocaust gelezen en onderzoek gedaan. Hoewel ik geen persoonlijke band heb met de Holocaust, raakten de verhalen over lijden en verzet me diep. Ik besefte dat het niet alleen om een militaire strijd ging, maar om een totale aanval op burgers, gezinnen en hele gemeenschappen. Na verloop van tijd werd het me echter te veel en stopte ik. Op 17 september 2019 zag ik de film ‘A Bridge Too Far’ weer op tv. Ik had deze Hollywoodfilm al eerder gezien, maar deze keer dacht ik: “Hoe realistisch is dit eigenlijk?” Ik las vervolgens Anthony Beevors boek over Arnhem, en sindsdien heb ik honderden boeken over dit onderwerp verslonden!

Mijn interesse was misschien niet verder gegaan, maar een goede vriend, een internationaal bekende filatelist, gaf me een envelop. Deze ‘cover’, zoals het in de filatelie heet, was geadresseerd aan mevrouw B. Haartsen-Heeck, Utrechtseweg 69, Oosterbeek, gedateerd 25 september 1944. De brief was gestempeld met “Postverkeer / gestremd / retour afzend”. Geen wonder, want haar huis lag midden in de frontlinie tussen de Britse 1e Airborne Divisie en Duitse troepen. Dit riep bij mij de vraag op: wie was deze vrouw, waarschijnlijk schuilend in haar kelder, terwijl om haar heen een heftige oorlog gaande was?

Wat begon als een ‘pandemieproject’ is nu uitgegroeid tot een verzameling van meer dan 9.000 poststukken, verstuurd door heel Nederland tijdens de oorlogsjaren (1940-1945). Niet alle poststukken gaan specifiek over Arnhem of vallen binnen het tijdsbestek van de strijd, maar veel ervan geven een indruk van de ervaringen van Nederlanders die de oorlog van dichtbij meemaakten, soms letterlijk in hun huizen en tuinen.

Deze tentoonstelling gebruikt filatelistisch materiaal en documenten om persoonlijke verhalen te vertellen van mensen en families wier levens werden geraakt door een van de bekendste veldslagen van de Tweede Wereldoorlog. De Slag om Arnhem begon met veel hoop, zowel bij de geallieerden als bij de Nederlandse burgers, die dachten dat bevrijding nabij was (‘False Hope’).

Direct na de slag beval de Wehrmacht de evacuatie van bijna 150.000 inwoners van Arnhem en omliggende dorpen en plunderde massaal huizen en bedrijven. Ondanks de mislukking in Arnhem blijven de Nederlanders de Britse en Poolse luchtlandingstroepen eren en herinneren, door veteranen en hun families te verwelkomen en jaarlijkse herdenkingen te houden (‘Lasting Thanks’). Die blijvende waardering voor wat de troepen probeerden, ook al slaagden ze niet, blijft me verbazen, ondanks de verschrikkelijke gevolgen voor de burgerbevolking.

In de tentoonstelling zijn verschillende brieven van Nederlandse burgers te zien. Was het voor hen mogelijk om post te versturen en te ontvangen tijdens de Slag om Arnhem? Welke informatie kan uit hun correspondentie worden gehaald?

Het thema van de tentoonstelling bracht unieke uitdagingen met zich mee. De Slag om Arnhem duurde negen dagen, waarbij de lokale bevolking vooral probeerde te schuilen voor de gevechten. Alle communicatie in en uit de stad viel stil. Nog voordat de strijd voorbij was, dwongen de nazi’s onverwachts de hele bevolking om te evacueren en begonnen zij systematisch huizen en bedrijven te plunderen. Hierdoor bleven veel persoonlijke bezittingen achter en werd er weinig materiaal bewaard; persoonlijke papieren, zoals brieven, werden vaak vernietigd.

Toch vormen de bewaard gebleven poststukken een bijzonder en waardevol deel van het historische archief. Ze geven een persoonlijk, gedetailleerd beeld van de sociale gevolgen van de oorlog in Nederland. Poststukken bevatten bijna altijd informatie over zowel afzender als ontvanger, met nauwkeurige gegevens over de verzenddatum, de route en de uiteindelijke bestemming (of een andere, als ze niet konden worden bezorgd). Zo geven deze documenten een levendig en goed beeld van de ervaringen van Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Dit project combineert de angstige ervaringen van burgers die in hun kelders schuilden met de harde realiteit van de jonge Airborne-soldaten die bij Arnhem vochten. De strijd ging van huis tot huis en van deur tot deur, zowel bij de brug als rond de perimeter in Oosterbeek. Elk huis had een brievenbus, en zoals de volgende foto uit 1944 in Ede laat zien, was de Nederlandse Postdienst (PTT) vastbesloten om de postverbinding open te houden, het enige communicatiemiddel voor de gewone burger.

Er zijn een aantal verhalen die ik bijzonder indrukwekkend vind. Ik ben bijvoorbeeld getroffen door het verhaal van de familie Roza. Huib Roza, zijn vrouw Riek en hun dochter Lientje woonden aan de Parallelweg 50 in Oosterbeek. Hun huis kwam in het kruisvuur terecht tussen de Duitsers op de Spoorberg en mannen van de King’s Own Scottish Borderers bij Huize Dennenkamp. De gedetailleerde inhoud van de brieven van de Roza’s biedt een uniek en intiem inzicht in de ervaring van burgers die zich schuilhielden in een kelder terwijl om hen heen de gevechten bezig waren. Ik vermoed dat veel families in Oekraïne vandaag de dag soortgelijke problemen ervaren.

Ik ben ook onder de indruk van het verhaal van soldaat Harold Kirkham van het 4th Brigade Defense Platoon. Hij werd geboren op 24 april 1914 (toevallig ook mijn verjaardag) als zoon van Alfred en Elizabeth Ann Kirkham uit Bolton, Engeland. Zijn broer Sidney, een ziekenoppasser op HMS Aggressive, schreef Harold op 24 september 1944, maar de brief werd op 18 oktober 1944 teruggestuurd, gestempeld in het veld door de overblijfselen van het hoofdkwartier van de 4de Brigade. Er stond in dat Harold Kirkham als vermist was opgegeven. In werkelijkheid was Harold gesneuveld tijdens zware gevechten in de bossen langs de Valkenburglaan. Deze plaats zou later bekend worden als ‘Hacket’s Hollow’. Ondanks onze inspanningen hebben we geen overlevende familieleden van Harold of Sidney Kirkham kunnen vinden. De envelop is de enige verbinding die overblijft met beide broers en ik vermoed dat zonder dit project de geschiedenis van Harold Kirkham voor altijd verloren zou zijn gegaan.

De tentoonstelling besteedt ook aandacht aan de nasleep van de Slag om Arnhem. Op welke manieren? Welke rol speelt het Rode Kruis in dit deel van de tentoonstelling?

Na operatie Market Garden besloot het Nederlandse spoorwegpersoneel de rest van de oorlog te staken. Hierdoor kwam de postdienst vrijwel stil te liggen, omdat treinen en postwagens niet langer beschikbaar waren. Toch kon het Rode Kruis aanvankelijk nog post vervoeren. Toen Arnhem op 23 september werd geëvacueerd, vluchtten veel mensen naar Velp. Na één dag besefte de burgemeester van Velp echter dat er geen ruimte meer was, en nieuwe vluchtelingen werden doorgestuurd naar Rheden, Ellecom en Dieren. Rheden, dat zo’n 16 kilometer ten oosten van Arnhem lag, bevond zich in de Duitse verdedigingszone en de inwoners waren daar niet geëvacueerd. Het Rode Kruis speelde een essentiële rol in het overbrengen van post naar deze steden en dorpen in de Duitse sector, waar de post nog lokaal kon worden bezorgd. Vaak gebeurde dit zonder tussenkomst van de Nederlandse postdienst (PTT); soms bracht het Rode Kruis de post rechtstreeks naar de geadresseerde.

Na de oorlog bood de Duitse Rode Kruis Opsporingsdienst belangrijke hulp door getuigenissen te verzamelen van teruggekeerde Duitse soldaten. In deze verklaringen gaven ze informatie over kameraden uit hun eenheden die nog steeds als vermist werden beschouwd.

In de tentoonstelling komt het Duitse woord Überroller voor. Kunt u deze term uitleggen?

Een ‘Überroller’ is een poststuk dat tijdens het ene regime werd gepost en vervolgens in beslag werd genomen en verwerkt door een ander regime. Tijdens operatie Market Garden werden er bijvoorbeeld veel brieven vanuit het zuiden naar het noorden van Nederland gestuurd. Deze brieven werden verzonden vanuit steden die nog onder Duitse controle stonden. Toen het front naar het noorden verschoof en steeds meer steden werden bevrijd, hielden de geallieerden de post tijdelijk vast. De brieven werden pas bezorgd zodra ook de bestemmingsstad was bevrijd.

Een voorbeeld hiervan is de brief op pagina 28 van de tentoonstelling. Deze werd op 15 september 1944 vanuit Ede naar Elst verstuurd, maar door de geallieerden onderschept en gecontroleerd door de Nederlandse censor in Eindhoven. Uiteindelijk bereikte de brief de geadresseerde in Elst pas op 22 juni 1945, na de bevrijding.

Er zijn ook veel foto’s en filmbeelden van de Slag om Arnhem. En tegenwoordig gebruiken musea multimedia in overvloed. Toch ligt de nadruk van uw tentoonstelling op papier. Denkt u dat dit de moderne museumbezoeker nog wel raakt?

Handgeschreven notities, brieven en zelfs boeken worden steeds vaker vervangen door digitale media, waarin een overvloed aan informatie (en desinformatie) direct toegankelijk is. Terwijl digitale gegevens eindeloos gekopieerd kunnen worden, gaan veel fysieke, analoge objecten van vroeger verloren. APH wil op dit ‘kruispunt’ werken en een interactieve ‘reis’ bieden voor onderzoekers, nabestaanden en geïnteresseerden. Via onze website kunnen ze authentieke poststukken volgen, die hen door Nederland en langs belangrijke veldslagen voeren.

Poststukken vormen een bijzondere bron in ons historische archief, met gedetailleerde persoonlijke verhalen over de impact van de oorlog in Nederland. Elk stuk bevat data over verzender en ontvanger, verzenddatum, route en behandeling. Zo geven deze poststukken een indringend en gedetailleerd beeld van de ervaringen van Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog.

APH digitaliseert momenteel de hele collectie en stelt deze als doorzoekbaar digitaal archief beschikbaar voor publiek en onderzoekers. Het online archief biedt interactieve tools om de reis van brieven en andere poststukken door Nederland te volgen. Een bètaversie van dit archief is beschikbaar via arnhempostalhistory.org.

Bent u al bezig met een nieuwe tentoonstelling en wanneer en waar zal die te zien zijn? 

In de APH-collectie zijn momenteel vijf tentoonstellingen te zien (Engelstalig):

- Code Yellow and the 1940 German invasion of Holland
- Evolution of the Holocaust in Holland
- Battle of Arnhem: False Hopes and Lasting Thanks
- Battle of the Scheldt and the Hunger Winter (2025)
- Life under Occupation (2025)

De laatste twee zijn momenteel in productie en zullen in 2025 te zien zijn.