Kamp Vught als kruispunt van 36 nationaliteiten

DOOR: KEVIN PRENGER – Een Chinees, drie Amerikanen, negen Surinamers en twaalfhonderd Belgen. Dit zijn enkele voorbeelden van buitenlandse nationaliteiten die tijdens de Tweede Wereldoorlog in concentratiekamp Vught in Nederland gevangen hebben gezeten. In totaal gaat het om 1.800 niet-Nederlanders van 36 verschillende nationaliteiten. Tot het voorjaar van 2025 is in het museumgebouw van Nationaal Monument Kamp Vught de tijdelijke expositie ‘Kruispunt Vught’ te zien over 36 nationaliteiten achter prikkeldraad.

Kamp Vught werd in 1943 opgericht en heette officieel Konzentrationslager Herzogenbusch. Het was het enige Duitse kamp in Nederland dat door de SS op dezelfde wijze werd bestuurd als Dachau, Buchenwald en andere concentratiekampen in Duitsland en daarbuiten. In totaal hebben hier circa 32.000 personen gevangen gezeten, onder wie verzetsmensen, politieke gevangenen en Joden, het merendeel met de Nederlandse nationaliteit. Hun geschiedenis wordt verteld in de vaste tentoonstelling ‘Kamp Vught: zeven seizoenen en 32.000 verhalen’. Wie dit deel van het museum en het kampterrein, inclusief de gevangenenbarak en het crematorium, doorlopen heeft, belandt ten slotte in de ruimte waar de tijdelijke expositie is ingericht.

Luisterpunten
In deze expositie vormen zes buitenlandse gevangenen de basis. Wil je hun verhaal beluisteren (in het Nederlands of Engels) dan pak je het bijbehorende voorwerp uit de kast. Voor bijvoorbeeld de Surinaamse verzetsman Anton de Kom heeft dat object de vorm van het door hem geschreven antikoloniale boek ‘Wij slaven van Suriname’. De geschiedenis van de Russische schaker Jules Kahn wordt gesymboliseerd door een schaakstuk. In deze objecten zit een audiospeler verwerkt die op genummerde luisterpunten langs de route kan worden geactiveerd. De meeste van deze luisterpunten bevinden zich op de tafel in de vorm van de kaart van Europa waarmee het grootste deel van de ruimte wordt gevuld. Elke persoon heeft een eigen kleur: om het verhaal van De Kom te kunnen beluisteren volg je, op de grond, op de muur en op de kaart, de oranje lijn en activeer je de audiofragmenten door de audiospeler (het boek dus) te activeren boven de oranje cirkels op de muur en op de kaart.

De verhalen van de zes personen komen samen op de cirkel op de kaart die kamp Vught markeert. Van elk van de gevangenen kom je te weten via welke wegen ze in het kamp terechtkwamen en ook wat hun bestemming was na hun vertrek uit Vught. De Koms ‘levensreis’ begint in Paramaribo, waar hij in 1898 werd geboren, en eindigt in Loenen, waar hij in 1960 werd herbegraven. Onderweg passeren andere locaties, zoals Den Haag, waar hij tijdens de bezetting woonde en actief bijdroeg aan het illegale blad De Vonk, want voor hem was de Duitse bezetting net zo afkeuringswaardig als het kolonialisme. In de Zuid-Hollandse hoofdstad werd de vrijheidsstrijder op 7 augustus 1944 opgepakt door de Sicherheitsdienst om vervolgens via het Oranjehotel in Scheveningen in kamp Vught terecht te komen. Hij overleed op 24 april 1945 in kamp Sandbostel in Duitsland aan tuberculose. Het verhaal van Jules Kahn, de Russische schaakliefhebber, begint in Moskou op 12 december 1886 en eindigt, na een kortstondig verblijf in kamp Vught, in vernietigingskamp Sobibor in Polen, waar hij op 23 juli 1943 werd omgebracht, slechts omdat hij Joods was.

Interactief scherm
De overige hoofdpersonen in de tentoonstelling zijn Raden Mas Djajeng Pratomo, Kam Hay Chong, Jane Davide en Meta Schlamm-Fraenkel. Zij hadden achtereenvolgens de Indonesische, Chinese, Britse en Ecuadoraanse nationaliteit. Via een touchscreen kunnen daarnaast nog 74 andere levenslopen van buitenlandse gevangenen worden bestudeerd. Op de muren is aanvullende informatie te vinden, bijvoorbeeld over de dertig Indonesiërs die in kamp Vught gevangen hebben gezeten. De meesten van hen waren mannelijke studenten die eerst betrokken waren bij het verzet tegen de Nederlandse overheersing van hun geboorteland en later bij de Duitse bezetting. “Zij waarschuwen hun landgenoten dat Japan een nieuwe bezetter is en geen bevrijder,” zo wordt uitgelegd, “en dat eerst het fascisme moet worden verslagen voordat Indonesië zich ook kan afscheiden van de Nederlandse overheerser.”

Het grote aantal Belgische gevangenen werd veroorzaakt doordat de Belgische gevangenissen en strafkamp Fort Breendonk in het najaar van 1943 overvol waren en er in kamp Vught wel ruimte was. Net als veel andere gevangenen werden de Belgen hier tewerkgesteld in de oorlogsindustrie. Zeker veertig van de 1.200 Belgen overleefden hun gevangenschap in Vught niet. “Vanwege het hoge aantal Belgische slachtoffers wordt ieder jaar op 4 mei naast de Nederlandse vlag ook de Belgische vlak halfstok gehesen”, zo valt te lezen. Na de Belgen vormden de Fransen met 300 gevangenen de grootste groep buitenlanders. Het waren voornamelijk verzetsmensen voor wie elders geen gevangenisruimte was. Andere nationaliteiten, zoals de Marokkaanse, werden in het kamp slechts door één persoon vertegenwoordigd. Het verhaal van de Marokkaanse Jood Juan Absalam Aziria wordt weergegeven op het interactieve scherm.

Vrijheidsstrijd
De internationaal georiënteerde verhalen van buitenlandse gevangenen in kamp Vught raken verschillende facetten van de geschiedenis, zowel binnen als buiten het kader van de Tweede Wereldoorlog. Zo gaat het niet alleen om de vervolging van politieke tegenstanders en de uitroeiing van de Joden, uitgevoerd door nazi-Duitsland, maar ook over het koloniale verleden van Nederland. Zowel de levensloop van Anton de Kom en Raden Mas Djajeng Pratomo als van andere Surinaamse en Indonesische gevangenen laten zien dat hun vrijheidsstrijd zich niet enkel richtte tegen de Duitse bezetter maar ook tegen de Nederlandse kolonisator. De tentoonstelling benadrukt letterlijk en figuurlijk dat Vught slechts een kruispunt was in het leven van alle buitenlandse gevangenen. We zien hen niet slechts als slachtoffers van de nazi’s, maar ook als mens met elk een uniek verhaal. De ‘speelse’ opstelling en het grafische ontwerp maken de expositie, die voldoet aan eigentijdse normen op het gebied van diversiteit en inclusie zonder betuttelend te zijn, toegankelijk voor bezoekers van verschillende leeftijden.