Van boerenakker tot soldatenkerkhof

Amerikaanse vlaggen wapperen gebroederlijk naast de Nederlandse vlag op het stadhuis van Maastricht. Het was in het weekend van 12 en 13 september 65 jaar geleden dat de stad door Amerikaanse troepen bevrijd werd. In diezelfde stad presenteerde Stichting Akkers van Margraten op 10 en 13 september de eerste resultaten van het Oral History project over de aanleg van de Amerikaanse Begraafplaats in Margraten.



In het Limburgse Margraten bevindt zich de enige Amerikaanse Begraafplaats in Nederland. 8.301 Amerikaanse soldaten die omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn begraven onder de rijen van witte, marmeren kruizen en davidssterren. De namen van 1.722 soldaten die nooit zijn teruggevonden of geïdentificeerd konden worden, staan vermeld op de Muren der Vermisten. Duizenden mensen, waaronder veel adoptanten van een graf, bezoeken jaarlijks de begraafplaats uit respect voor de mannen die daar liggen begraven.

De eerste soldaat werd in november 1944 begraven. De aanleg van de begraafplaats tijdens en in de jaren na de oorlog had een grote invloed op het dagelijks leven de bevolking van Margraten. Dagelijks zag men de vrachtwagens vol met lijken voorbij gaan. De geur die deze transporten achterlieten was afschuwelijk. Vrachtwagens moesten een bepaalde snelheid aanhouden, anders zou de stank te lang blijven hangen in de dorpen. De Amerikanen riepen de hulp in van de lokale bevolking, omdat de Amerikanen niet genoeg graven konden delven voor de toevoer van soms wel 500 lijken per dag. In 1946 werden de eerste lichamen opgegraven en teruggebracht naar Amerika. Opnieuw werd de hulp gevraagd van de lokale bevolking om mee te helpen met het opgraven van duizenden lichamen. Voor sommigen was het werk mentaal te zwaar. Zij konden de stank en het aanzicht van ontbindende lichamen niet meer verdragen en haakten af.

De Stichting Akkers van Margraten vroeg aan hen die bij de aanleg van de begraafplaats betrokken waren, hun herinneringen vast te leggen, zodat ze bewaard blijven voor komende generaties. Na meer dan een jaar is het afnemen van interviews en het doen van onderzoek in zowel Nederland als de Verenigde Staten afgerond. De resultaten van het project werden afgelopen weekend gepresenteerd: een nieuw boek en een documentaire over de aanleg van de begraafplaats.
Het boek Van boerenakker tot soldatenkerkhof bevat 41 portretten van lokale bewoners, Amerikaanse soldaten en zelfs een Duitse krijgsgevangene. Allen waren zij betrokken bij de aanleg van de Amerikaanse begraafplaats 65 jaar geleden. Hun herinneringen vertellen het verhaal van de aanleg van een begraafplaats die de laatste rustplaats zou worden van duizenden soldaten. Het boek, dat geschreven is door Mieke Kirkels en Jo Purnot en een voorwoord bezit van minister van Buitenlandse Zaken Verhagen, werd op 10 september gepresenteerd in Maastricht in bijzijn van onder andere de Amerikaanse soldaten Solms en Wiggins. Het boek is tevens vertaald en uitgebracht in het Engels onder de naam From farmland to soldiers cemetery.

Diezelfde herinneringen komen terug in de nieuwe documentaire van Stichting Akkers van Margraten. Op 13 september werd door de Stichting een sneak-preview gegeven in Filmhuis Lumière in Maastricht in het bijzijn van onder andere één van de documentairemakers, Albert Elings. Wat was voor hem de reden om mee te werken aan dit project? Hij verklaart: "De begraafplaats is heel mooi, maar wat er zich onder de grond bevindt, is als het ware een dianegatief. De verhalen achter de graven en het contact met de Limburgse bevolking maakten het maken van deze documentaire interessant. Voor de documentaire vloog hij naar Amerika om daar interviews af te nemen en onderzoek te doen in archieven op verschillende plekken in het land.



De belangstelling voor de voorvertoning is groot. De zaal zit grotendeels vol. Velen die aanwezig zijn, hebben zelf ook het graf van een soldaat op de begraafplaats geadopteerd. "Ikzelf heb ook een graf geadopteerd. Ik heb daardoor interesse in alles wat met de graven te maken heeft", zegt één van de toeschouwsters. "Als het een oorlogsfilm was, dan was ik hier niet geweest."

Voorafgaan aan de vertoning spreekt documentairemaker Albert Elings de zaal kort toe. "We zijn blij om een sneak-preview hier voor het eerst te mogen vertonen. De documentaire is vrijwel geheel af, maar er wordt nog regelmatig nog wat aan veranderd, gisteren zelfs nog." De makers zijn erg benieuwd naar de reacties op de documentaire en vragen dan ook om reacties in te vullen op een formulier bij de kassa na afloop.



Het licht gaat uit. De documentaire begint. Tijdens de vertoning wisselen emoties elkaar af. Zo wordt er in de zaal het ene moment gelachen om een opmerking van één van de geïnterviewden, om dan plotseling plaats te maken voor afschuw als er een heropgegraven, in ontbindende staat verkerend lichaam wordt getoond. Aan de hand van authentieke beelden, foto’s en interviews wordt het tragische verhaal van het ontstaan van de begraafplaats verteld. De soms geëmotioneerde Amerikaanse soldaten en bewoners vertellen over de verschrikkelijke dingen die zij meemaakten. "Ik viel bijna flauw toen ik een lichaam opgroef", zegt een lokale bewoner, die graag mee wilde helpen voor 45 gulden. "Ze kieperden een wagentje vol met lichaamsdelen om op de grond en probeerden toen lichaamsdelen te identificeren", zo herinnert een andere lokale bewoner zich. Ook voor de Amerikaanse soldaten op de begraafplaats was het niet makkelijk. "Het was misselijkmakend je eigen soldaten zo te zien", zo verklaart één van hen.

Ook de rol die de Afro-Amerikaanse soldaten speelden bij de aanleg wordt belicht. Velen van hen werden in Margraten ingezet bij het delven van de graven in plaats van dat ze dienst deden aan het front. Afro-Amerikaanse soldaten werden tijdens de Tweede Wereldoorlog niet vaak in gevechtseenheden geplaatst. Vaak werden zij ingedeeld bij ondersteunende eenheden. "De blanken waren bang, je geeft toch geen wapens aan mensen die je onderdrukt", zegt Wiggins in de documentaire, één van de Afro-Amerikaanse soldaten die op de begraafplaats werkten. Liever had hij aan het front gezeten:"Wij wilden hetzelfde doen als alle anderen."

Ook al is de documentaire nog niet helemaal afgerond, het voorlopige resultaat is indrukwekkend, interessant en veelbelovend. Het wordt eens te meer duidelijk dat de invloeden op hen, die bij de aanleg betrokken waren, groot was. Aan het einde van de vertoning stijgt er dan ook terecht een luid applaus op uit de zaal. Aan het verzoek om reacties in te vullen op het formulier, wordt massaal gehoor gegeven. "Allemaal lovende reacties", roept de vrouw, die de formulieren in ontvangst neemt, de documentairemaker toe. Vele aanwezigen kochten meteen een exemplaar van het boek Van boerenakker tot soldatenkerkhof.



Ondanks dat er nog aan wordt gesleuteld, lijkt de documentaire alleen maar beter te kunnen worden. De definitieve versie van de documentaire zal op 18 oktober, in de Week van de Geschiedenis, vertoond worden. De DVD verschijnt volgend jaar.

Sebastiaan Vonk
Alle foto's: © Stichting Akkers van Margraten & STIWOT
Postkaarten: © Sebastiaan Vonk