Kennis maken met het gedachtegoed en de nalatenschap Etty Hillesum

De dagboeken en brieven van de Nederlands-Joodse auteur Etty Hillesum, geschreven in de periode 1941-1943, hebben wereldwijd bekendheid gekregen. Haar werk is in een twintigtal talen vertaald en er zijn vele studies en internationale congressen aan haar gewijd. Prof. Dr. Klaas A.D. Smelik heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld en geldt als de deskundige bij uitstek als het gaat om Etty Hillesum.



Prof. dr. Klaas A.D. Smelik (* Hilversum, 1950) studeerde theologie, semitische talen, oude geschiedenis en archeologie in Utrecht, Amsterdam (UvA) en Leiden. Hij was verbonden aan de Universiteit Utrecht, de Universiteit van Amsterdam, de Universitaire Faculteit voor Protestantse Godgeleerdheid in Brussel, de Katholieke Universiteit Leuven en tot zijn emeritaat aan de Universiteit Gent voor de vakgebieden Hebreeuws, Jodendom en Oude Testament. Hij publiceerde de dagboeken en brieven van Etty Hillesum en is auteur, medeauteur of eindredacteur van een vijftigtal boeken onder meer op het gebied van het Hebreeuws, de Hebreeuwse Bijbel, het jodendom en het antisemitisme.

Van 2006 tot 2019 was Smelik directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum, eerst in Gent en later in Middelburg. In 1986 gaf hij de integrale editie van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum uit, waarvan in 2021 de zevende druk verscheen. Zelf schreef hij ook vele werken over Etty Hillesum en haar dagboeken. Onlangs verscheen van zijn hand het boek ‘Op het spoor van Etty Hillesum. Een kennismaking met haar gedachtewereld’. In het boek wil hij een beeld geven van de geschriften, het gedachtegoed en de nalatenschap van Etty Hillesum.

We stelden hem via e-mail enkele vragen over zijn nieuwste boek.

Wanneer maakte u voor het eerst kennis met het verhaal en het werk van Etty Hillesum? Wat maakte toen indruk op u, zodat u zich wilde gaan inzetten om haar gedachtegoed levend te houden?

Mijn verbondenheid met Etty Hillesum gaat terug op mijn kindertijd, op de vele verhalen over haar bij ons thuis aan tafel. En dan in het bijzonder het verhaal over haar weigering om bij mijn vader onder te duiken. Mijn vader kon heel beeldend vertellen hoe zij in onze eetkamer tegenover elkaar stonden en Etty hem probeerde duidelijk te maken dat zij niet wilde onderduiken, omdat zij het lot van haar volk wilde delen. Hoe hij toen begreep dat zijn plan om haar te redden nooit zou slagen en hij haar moest laten gaan. En dan een ander verhaal: hoe een vriendin van Etty Hillesum, Maria Tuinzing, na de oorlog mijn vader haar dagboeken kwam brengen met de opdracht die te publiceren. Hoe hij alle belangrijke uitgeverijen in Nederland een excerpt uit de dagboeken had opgestuurd en hoe hij steeds een afwijzing had teruggekregen: ‘te filosofisch’. Ik vond het als kind onaanvaardbaar dat de laatste wens van iemand die in Auschwitz was vermoord, niet kon worden vervuld en ik nam mij voor om deze taak op mij te nemen, als de gelegenheid zich daarvoor zou voordoen. In 1979 was het zover…



Na de oorlog zijn er veel dagboeken verschenen die sterker de nadruk leggen op dagelijkse gebeurtenissen in de oorlog dan de dagboeken van Etty, waarin toch veel meer de nadruk ligt op haar persoonlijke leven en belevingswereld. Toch worden haar dagboeken nog altijd wereldwijd veel gelezen. Heeft u daar een verklaring voor?

De gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog, met name de Sjoa (de poging tot vernietiging van het Joodse volk door de nazi’s) roepen vele vragen op, waarop in de dagboeken van Etty Hillesum wordt gereflecteerd op een manier die hedendaagse lezers aanspreekt. Bovendien werkt het eerlijke verslag van haar innerlijke worsteling om in harmonie met zichzelf te komen, inspirerend voor lezers die zich daarin kunnen herkennen. Hierin onderscheidt haar dagboek zich van andere oorlogsdagboeken, waarin juist de dagelijkse gebeurtenissen in oorlogstijd ongereflecteerd worden weergegeven.

Uw boek verschijnt redelijk snel na de biografie van Judith Koelemeijer en ook in uw boek besteedt u aandacht aan haar leven, zoals haar afkomst, haar studie en haar relatie met Julius Spier. Waarom is het verschijnen van dit boek zo belangrijk en wat voegt uw boek toe naar uw mening?

Aan de persoonlijke levensgeschiedenis van Etty Hillesum wordt in mijn boek in zoverre aandacht besteed als nodig is om de ontwikkeling van haar ideeën te verstaan. Het was niet mijn bedoeling het werk van Judith Koelemeijer over te doen, maar wel om de gedachtewereld van Etty Hillesum op een toegankelijke en systematische wijze weer te geven. Daarbij ging het mij om haar ideeën in beeld te brengen, veel minder om haar dagelijkse belevenissen te beschrijven, al bestaat er tussen de twee natuurlijk wel een verband.

U heeft gekozen om Etty’s ideeën per onderwerp te bespreken en niet op chronologische volgorde. Kunt u uitleggen waarom u juist voor deze opzet heeft gekozen?

In de ontwikkeling van Etty Hillesums ideeënwereld is het niet eenvoudig om een chronologie aan te brengen, omdat zij bij het ontwikkelen van nieuwe gedachten geen afstand neemt van vorige. Dit wordt heel duidelijk bij haar gebruik van het woord ‘God’. Dit woord heeft ten minste vier verschillende betekenissen in de dagboeken, maar een chronologische ontwikkeling is slechts beperkt aanwijsbaar, omdat zij zonder probleem van het ene Godsbeeld terugspringt naar een voorafgaand dat daarmee in tegenspraak lijkt. Daarom heb ik voor een thematische benadering gekozen, waarin de verschillende aspecten afzonderlijk aan de orde komen.

Etty noemde de Jodenvervolging Massenschicksal, waaraan volgens haar niet te ontkomen viel. Het was een lot dat het hele Joodse volk trof en daaraan mocht men zich als individu niet onttrekken. Bent u het daarin met haar eens of juist helemaal niet?

Mijn vader was het op dit punt helemaal niet met zijn vriendin eens. Ik denk daar genuanceerder over. Dit heeft ermee te maken dat ik vele jaren jodendom heb gedoceerd en daardoor Etty Hillesums keuze in een wijder perspectief kan plaatsen. Aan de ene kant heeft iedere Jood de plicht om zijn of haar leven niet in de waagschaal te stellen. De leuze van de Spaanse falangisten ¡Viva la muerte! is volledig in strijd met het jodendom, dat juist een religie van het leven is. Aan de andere kant geldt voor Joden de plicht met elkaar solidair te zijn. Dus door onder te duiken voldeed men aan de plicht om levens te redden, door met de andere gedeporteerden mee te gaan naar vernietigingskampen voldeed men aan de plicht van onderlinge solidariteit. Beide keuzen houden dus verband met de ethiek van het jodendom.

In uw boek noemt u Etty Hillesum een observant die dingen haarscherp kon overzien. Wist ze werkelijk niet wat er in de vernietigingskampen in Polen gebeurde, of was het eerder dat ze dit niet wilde weten, omdat erkenning van die massavernietiging zou indruisen tegen haar opvatting over goed en kwaad? Hoe ziet u dat?

Het is duidelijk dat Etty Hillesum niet wist wat er precies met de Joden in de vernietigingskampen in bezet Polen gebeurde, maar wel begreep zij dat men daar niet veel kans had om te overleven, omdat de Duitsers op de vernietiging van het Joodse volk uit waren. Zij was zich bewust dat dit ook haar lot zou zijn, maar tegelijk wilde zij blijven nadenken over wat zij na de oorlog zou gaan doen. Zij wilde realistisch zijn, maar zij was tegelijk ook optimistisch. Zij was een nieuwgierige jonge vrouw met gedachten over de toekomst in tegenstelling tot haar vader voor wie alles niet snel genoeg voorbij kon zijn.



Etty Hillesum schrijft in haar dagboeken nogal open over erotiek en seksualiteit. Daardoor voelen vrouwelijke lezers zich vaak aangetrokken tot haar dagboeken. Daar komt u ook in uw boek een paar keer op terug. Maar hoe zit het met het mannelijke lezerspubliek? Zijn haar dagboeken ook inspirerend voor hen om te lezen?

Men moet zich hoeden voor generalisaties, maar ik kan mij voorstellen dat mannen meer worden aangesproken door andere passages in de dagboeken dan die over haar ambivalente gevoelens voor Julius Spier. Haar gedachten over haat en vijandbeeld bijvoorbeeld.

Wat opvalt bij het lezen van dit boek is dat bij bepaalde passages – met name over de Joodse Raad en over het Nederlands optreden ten aanzien van de Jodenvervolging – u kritiek uit op hun handelswijze. Wat motiveerde u om uw persoonlijke mening hier te laten doorklinken?

Hoewel ik sine ira et studio – om Tacitus te citeren – probeer te schrijven over dit onderwerp dat mij zo na aan het hart ligt, valt het mij moeilijk te zwijgen over het feit dat Nederlandse ambtenaren en politieagenten hebben meegewerkt aan de deportatie van hun Joodse landgenoten. Ik voel mij als Nederlander beschaamd dat in ons land het hoogste percentage Joden zijn vermoord van alle West-Europese landen. Dit had nooit mogen gebeuren en stelt vragen over de houding van Nederlanders tegenover minderheden.

Uw boek is getiteld ‘Op het spoor van Etty Hillesum’ en u heeft al vele studies aan haar gewijd. Is zij thans voor u een open boek geworden of zijn er aspecten van haar gedachtewereld, waar u niet tot heeft kunnen doordringen?

Zou het niet van zelfoverschatting getuigen om te beweren dat een ander voor je een open boek is geworden? Wel kan ik zeggen dat ik na veertig jaar met deze teksten bezig te zijn geweest, enig inzicht heb gekregen in de vragen waarvoor Etty Hillesum ons in haar nagelaten geschriften stelt. Niettemin laat ik mij graag aangenaam verrassen door collegae die op passages wijzen, waaraan ik tot dan toe nog geen voldoende aandacht had besteed. Zo wordt mijn beeld van haar steeds vollediger en genuanceerder.

Op het spoor van Etty Hillesum

Een kennismaking met haar gedachtewereld

ISBN: 9789464560725

Meer informatie over dit boek