Atlantikwall in kaart: geschiedenis is in bunkers heel dichtbij

‘Atlantikwall in kaart, Bunkers en Bezetting in Zuid-Holland’ beschrijft het verhaal van de Atlantikwall in Zuid-Holland aan de hand van 120 unieke kaarten en plattegronden en tientallen foto’s uit archieven en privécollecties in binnen- en buitenland. Op thematische wijze behandelt het boek de planning en bouw van de verdedigingswerken, de bezettingsmacht, de gevolgen voor de burgerbevolking, oefeningen en daadwerkelijke strijd te land, ter zee en in de lucht en ten slotte de nasleep van vijf jaar bezetting. De auteurs zijn Jeroen Rijpsma en Arthur van Beveren. Wij stelden laatstgenoemde via e-mail enkele vragen over het boek en over zijn fascinatie voor bunkers en andere verdedigingswerken.



Al lang voor de publicatie van dit boek hield u zich bezig met militair erfgoed. Zo bent u sinds 2001 beheerder van de, zeker voor kenners, niet onbekende website bunkersite.com. Wat vindt u zo interessant aan bunkers en andere verdedigingswerken?

Fortificaties zijn zo tastbaar dat je je heel goed kan verplaatsen in het verleden. De bunkers werden gebouwd door arbeiders, militairen leefden er soms jaren in. De geschiedenis is dus heel dichtbij. Ik denk dat dat de grote aantrekkingskracht is voor mij. De verlatenheid en leegte vragen iets van je inbeeldingsvermogen. Tegelijkertijd vind ik ze architectonisch gewoon mooi. Het beton en staal en de strakke lijnen doen iets met me. Je komt door het bezoeken van fortificaties ook op prachtige of vreemde plekken waar je anders nooit zou zijn geweest.

Wanneer en hoe kwam u voor het eerst in aanraking met de Atlantikwall? Wat fascineert u juist aan deze verdedigingslinie en is het Zuid-Hollandse deel representatief voor het geheel?

Mijn interesse begon op heel jonge leeftijd met bezoeken aan het Vestingmuseum in Naarden. Geen vakantie ging voorbij zonder een wandeling door de gangen en over de wallen. Ik ben geboren in Rotterdam en op tripjes in de omgeving, naar Willemstad, Hoek van Holland en Haamstede maakte ik kennis met Duitse bunkers. In de bibliotheek leende ik alle boeken over het onderwerp en vooral de publicaties van Rudi Rolf maakten toen grote indruk. Die hebben me ook zeker in de hoek van de Duitse bunker geleid. Het voordeel van Duitse bunkers was dat er relatief veel informatie over te vinden was. En omdat de Duitsers ver gingen in standaardisering en nummering van hun bunkers en onderdelen zijn het ook een redelijk overzichtelijke onderzoeksobjecten. ‘Verzamel ze allemaal’, zeg maar.

Hoe selecteerden jullie de kaarten, plattegronden en foto’s die zijn opgenomen in het boek? Waar haalden jullie dit materiaal vandaan en heeft u een favoriet?

Tijdens onze onderzoeken in verschillende archieven zijn de kaarten vaak de bijzondere documenten die je tegenkomt. Ze geven in een oogopslag veel informatie, meer dan tientallen tekstdocumenten waar je ook doorheen moet. Toen ontstond ook het idee om aan de hand van de kaarten het verhaal van de Atlantikwall te vertellen. Per thema zochten we een aantal exemplaren die er fraai uit zagen en waar we interessante feiten aan konden koppelen. Door verschillende thema’s aan te snijden is het niet zozeer een ‘bunkerboek’ geworden. We ontkwamen er niet aan om elk thema uitgebreid in te leiden, geïllustreerd met een aantal plattegronden en kaarten van de meest voorkomende of bijzondere bunkers in Zuid-Holland. De foto’s komen grotendeels uit onze eigen collecties die we door de jaren heen hebben opgebouwd door aankopen op markten en internet of die we via andere wegen ontvingen. Een favoriet uitzoeken is niet eenvoudig! Ze hebben allemaal hun eigen uitstraling en eigenaardigheden, maar vooral de vroege planningskaarten vind ik erg interessant, vanwege de enorme hoeveelheid aan bunkers die nooit zijn gerealiseerd. Een andere favoriet vanwege het verhaal is een kaart met de geneeskundige inzet binnen een groot deel van Zuid-Holland. Daar is duidelijk de ingewikkelde geografie van de provincie te zien met het vele water.


Welk historische verhaal vertelt de documentatie die jullie verzameld hebben in deze publicatie? Is het vooral een bouwkundig en militair relaas of is er ook een meer menselijke of sociale component?

We hebben een totaalbeeld van de Atlantikwall als militair systeem willen neerzetten. Binnen het bouwkundige en militaire verhaal spelen veel menselijke zaken zoals de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende krijgsmachtdelen en de Organisation Todt die verantwoordelijk was voor de bouw. Daar kwam veel politiek en ergernis bij kijken. Maar ook de invloed van de bouw op de omgeving wordt in een hoofdstuk behandeld. Duizenden bewoners in de kustprovincie moesten gedwongen vertrekken om plaats te maken voor verdedigingswerken, tankgrachten en mijnenvelden. Zij kwamen na de oorlog terug in een geruïneerd landschap. Ook daar besteden we aandacht aan.



Stel dat iemand nog nooit iets van de Atlantikwall in Zuid-Holland heeft gezien en na het lezen van dit boek een onderdeel wil bezoeken. Welke locatie of locaties raadt u dan aan om te gaan bekijken?

Een vrij toegankelijk en deels gerestaureerd complex in een onaangetaste omgeving is het bunkercomplex op De Punt (Widerstandsnest 220H) bij Ouddorp. Hier vind je verschillende soorten zware bunkers, observatieposten (Tobruks), open geschutsopstellingen en bakstenen bouwwerken die een goed inzicht geven in een doorsnee Duits steunpunt. Vrijwilligers van Stichting WO2GO hebben daar heel mooi werk geleverd. Het Atlantikwall Museum Noordwijk is gevestigd in een aantal bunkers en overdekte gangen van de marinebatterij en is een goed voorbeeld van een middelzware kustbatterij.



De Nieuwe Hollandse Waterlinie kreeg onlangs de UNESCO-status voor Werelderfgoed, wat het behoud vermoedelijk ten goede zal komen. Hoe gaan wij daarentegen in Nederland om met de Atlantikwall? Wordt deze erfenis van vijandelijke bezetting voldoende beschermd als militair erfgoed?

Die bescherming is heel versplinterd en varieert van plek tot plek. Het Waddenfonds heeft veel geld vrijgemaakt voor musealisering van bunkercomplexen, de provincie Zuid-Holland heeft een speciale erfgoedlijn Atlantikwall die projecten financieel ondersteunt (waaronder dit boek). Enkele bunkers en complexen zijn als rijks- of gemeentelijk monumenten aangewezen, zoals het complete Landfront van Vlissingen met zijn bijna intacte anti-tankgracht en bunkers. Tegelijkertijd worden er nog jaarlijks bunkers gesloopt, met als tragisch dieptepunt een bijzondere commandobunker met observatiekoepel in Rockanje. Maar ten opzichte van 20 jaar geleden is er op positieve wijze veel veranderd. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed is momenteel actief bezig met een visie op het behoud van de Atlantikwall. Het probleem is natuurlijk dat er zo veel is, en dat altijd keuzes gemaakt moeten worden. Waar ik nu een beetje huiverig voor ben is dat er teveel wordt gerestaureerd en herbestemd waardoor het struinen ‘in het wild’ steeds moeilijker wordt. Dat is wel juist de charme van het bezoeken van fortificaties.

U bent kapitein bij de Koninklijke Landmacht en redacteur voor magazines van het ministerie van Defensie. Hoe kijkt men op uw werkplek naar uw bunkerfascinatie? Zijn er meer geïnteresseerden?

Zoals overal vinden mensen het een beetje vreemd maar tegelijkertijd ook erg interessant. Toevallig is Klaas Meijer, een senior voorlichter, veel actief met de Atlantikwall op Twitter en zijn YouTube-kanaal. Dus we delen regelmatig informatie en ervaringen uit.

Hoe zou u iemand overhalen die nog twijfelt uw boek aan te schaffen?

De titel is een beetje verraderlijk want het boek beslaat veel meer dan alleen Zuid-Holland. Het is de eerste keer dat de planning en bouw van de Duitse kustverdediging in Nederland zo uitgebreid wordt beschreven. We gaan ook in op de interessante Duitse oefenscenario’s voor een geallieerde invasie aan de Nederlandse kust en de oorlogshandelingen ter land, ter zee en in de lucht. Daarnaast zijn de kaarten gewoon prachtig om naar te kijken als je niet veel lappen tekst houdt. Je hebt er jaren plezier van!

Het boek is verkrijgbaar bij de (online) boekhandel of via www.atlantikwallinkaart.nl.