Puzzelstukjes kwamen overal vandaan om het verhaal van de Wormshoef te kunnen vertellen

Bij NabijProducties verscheen recent het boek 'De Wormshoef - Waar helden zwegen' van Henrico Hendriksen. Zo'n 3,5 jaar onderzoek leverde op dat in de SD Aussenstelle in de Wormshoef in Lunteren zo'n 400 gevangenen hebben gezeten in het laatste half jaar van de oorlog. Deze SD Aussenstelle werd in Lunteren gevestigd nadat de SD Arnhem ontvluchtte tijdens de Slag om Arnhem. Diverse arrestanten die in de Wormshoef terecht kwamen werden zwaar gemarteld. Enkelen van hen hebben de oorlog niet overleefd, anderen zijn ontsnapt, vrijgelaten of in diverse kampen en gevangenissen in Nederland en Duitsland terecht gekomen. We stelden de auteur via e-mail enkele vragen over zijn onderzoek en boek.



Hoe en wanneer kwam u op de hoogte van de geschiedenis van De Wormshoef als SD Aussenstelle?

Tijdens mijn jeugd kwam ik vaak langs de Wormshoef, omdat deze op de route naar mijn opa en oma lag en later nog jarenlang op mijn route naar de middelbare school. Bij mijn opa en oma las ik over SD-er Ries Jansen die berucht was vanwege zijn rol in de Wormshoef.

Wat was de functie van deze SD Aussenstelle en waarom besloot u hierover een boek te schrijven?

De SD Aussenstelle Lunteren was een buitenpost, zeg maar een bijkantoor en tegelijk ook noodgevangenis en verhoorlocatie van de SD. De Wormshoef diende in veel gevallen als tussenstation tussen het Edese politiebureau en gevangenissen en concentratiekampen ergens anders in het land. Ook brachten de Landwacht en de SD zelf gevangenen binnen na razzia’s en acties tegen het verzet.

In 1994 schreef ik als 16-jarige op de middelbare school een scriptie over de Wormshoef, waarin ik slechts een handvol gevangenen beschreef. In de omgeving van Lunteren wilde men dit graag lezen en kreeg ik geregeld de vraag om het uit te geven. Jarenlang heb ik daar niets mee gedaan en ben ik het werkstuk uit het oog verloren. In 2018, 24 jaar later dus, kwam ik mijn eigen werkstuk weer tegen in Museum Lunteren in een expositie over het verzet in de Tweede Wereldoorlog. Dat inspireerde mij om weer over het Veluws verzet en de rol van de SD in de Wormshoef te gaan lezen. Ik dacht in drie maanden het oude werkstuk om te kunnen zetten in een klein handzaam boekje… dat werd uiteindelijk 3,5 jaar en een boek van ruim 200 pagina’s, mede dankzij het enthousiasme van uitgeefster Merit Roodbeen (van NabijProducties)!

Waaruit bestond uw onderzoek en wat waren uw belangrijkste bronnen?

Uiteindelijk heb ik zo’n 70 boeken gelezen, tientallen jaargangen van nieuwsbrieven van lokale historische verenigingen uitgespit en online archieven, websites, filmpjes en geluidsfragmenten uitgekamd. De online Arolsen Archives waren een enorm goed hulpmiddel en hebben echt geholpen heel wat puzzels op te lossen. Ook heb ik diverse archieven bezocht en benaderd. Op het Gemeentearchief in Ede heb ik heel wat uren doorgebracht en honderden dossiers bestudeerd. Het Documentatiecentrum van Kamp Amersfoort wist mij op afstand erg goed te helpen.

Het mooiste waren de gesprekken met ooggetuigen en nabestaanden. Soms met veel vragen, soms met hele andere verhalen, maar overal kwamen kleine puzzelstukjes vandaan om het verhaal van de Wormshoef te kunnen vertellen. Tot slot heb ik ook alle in het boek voorkomende locaties bezocht om een zo goed mogelijk beeld te krijgen en te geven over waar de verhalen van de gevangenen van de Wormshoef plaatsvonden. Dat was vaak erg indrukwekkend en gaf steeds weer de bevestiging dat het verhaal verteld moest worden.

Wat voor mensen werden hier gevangen gezet? Heeft u nog oud-gevangenen of hun nabestaanden kunnen spreken?

Een deel van de gevangenen werd er van verdacht of was op heterdaad betrapt bij de Operaties Pegasus I en II en bij diverse wapendroppings of werkten als koerier voor het Veluws verzet. Andere gevangenen hadden weer te maken met het drukken en verspreiden van verzetskranten of bijvoorbeeld met illegale slacht om onderduikers te voeden. Vanaf februari 1945 werden er vooral ook veel mannen die aan de Arbeitseinsatz wilden ontkomen, gevangen gezet.

Oud-gevangenen heb ik helaas niet meer kunnen traceren. Van de meesten weet ik dat ze inmiddels zijn overleden. Wel heb ik een behoorlijk aantal nabestaanden gesproken en daar zijn er, na het verschijnen van het boek, inmiddels nog meer bijgekomen. Eigenlijk had ik gedacht dat al die families vooral verhalen voor mij zouden hebben, maar in de meeste gevallen hadden zij vooral vragen en ik vaak de antwoorden waar zij soms al jaren naar zochten.

Wat is de betekenis van de ondertitel van uw boek – waar helden zwegen?

Het ooit door mij geschreven werkstuk over de Wormshoef had als ondertitel ‘de hel waar gezwegen werd’. Naarmate ik vorderde met mijn onderzoek besefte ik dat het daarmee vooral over de locatie de Wormshoef ging, terwijl het verhaal veel meer over de gevangenen gaat, over de helden die zwegen tijdens de zware martelingen in de Wormshoef. Zo besloot ik het boek ‘De Wormshoef – Waar helden zwegen’ te noemen.

Hoe heeft u ontdekt dat gevangenen werden gemarteld? Zijn de verantwoordelijken na de oorlog berecht?

Vanwege de gruwelijke mishandelingen tijdens de verhoren in de Wormshoef was het eigenlijk een plek in Lunteren waar je niet snel kwam. Een deel van die verhalen zal zeker in Lunteren rechtstreeks van oud-gevangenen gekomen zijn, maar ook van ooggetuigen en buren die de gevangenen hebben horen schreeuwen. Naast die verhalen of soms ter bevestiging van die verhalen vond ik in de archieven (vooral het Gemeentearchief in Ede) verklaringen van oud-gevangenen die tot in detail beschrijven wat er met hen en hun medegevangenen is gebeurd. Ook Landwachters en SD-ers die na de oorlog zijn verhoord, hebben daarover informatie gegeven, al gaven zij vaak elkaar de schuld of verscholen zij zich achter het bevel van hogerhand (‘Befehl ist Befehl’). Veel van hen zijn inderdaad berecht en hebben gevangenisstraf of zelfs de doodstraf gekregen. Een deel wist aan vervolging te ontkomen door naar Duitsland, Spanje of Argentinië te vluchten.

Wanneer werd de SD Aussenstelle opgeheven en wat gebeurde er daarna met De Wormshoef?

In de avond van 15 april 1945, de dag voor de bevrijding van Lunteren, vluchtte het grootste deel van de SD uit Lunteren, omdat de Canadezen steeds dichterbij kwamen. De volgende ochtend vluchtte ook de rest, nadat Lunteren door de Canadezen beschoten werd, waarbij ook de Wormshoef een voltreffer kreeg.

Na de bevrijding namen de Binnenlandse Strijdkrachten de Wormshoef over en gebruikten het tot in elk geval juli 1945 als gevangenis voor opgepakte NSB-ers en SD-ers. Kort daarna werd de Wormshoef gebruikt om woningzoekenden te huisvesten. Sinds eind jaren ’50 heeft de villa een horecabestemming.



Is er tegenwoordig nog iets ter plekke dat herinnert aan de korte periode dat De Wormshoef door de SD in gebruik was?

In 1946 is er in het dorp Lunteren gecollecteerd voor een gedenksteen voor de gevangenen van de Wormshoef, maar die is er helaas nooit gekomen. Zeker nu bekend is geworden dat er ruim 400 gevangenen in de Wormshoef hebben gezeten, zou daar toch zeker aandacht voor mogen zijn en pleit ik dan ook voor een herdenkingsbord bij de Wormshoef. Binnenkort heb ik daarover een afspraak met de betreffende wethouder van de Gemeente Ede.