Tastbare herinneringen aan de bevrijding deel 4

WIJNAND DE GELDER - Wat begon als een aankoop uit een soort van nieuwsgierigheid groeide uit tot een verzameling voorwerpen als tastbare herinnering aan de bevrijding, met als klap op de vuurpijl een viertal artikelen op deze website om mijn verzamelingen te beschrijven en informatie hierover te delen. De eerste twee artikelen gingen over (wand)borden (deel 1 en deel 2), het derde deel (deel 3) ging over ansichtkaarten. In dit vierde en laatste deel zijn overige herinneringsvoorwerpen aan de beurt. Wel gebonden aan het thema “tastbare herinnering aan de bevrijding”.

De oorlog is in te delen in tijdsvakken of gebeurtenissen, zoals de mobilisatie van 1939, de meidagen van 1940 en de bevrijding in 1944 en 1945. Daarna volgden jubilea van de bevrijding: bijvoorbeeld 25 jaar of 50 jaar vrijheid. Het thema van mijn eigen verzameling is “tastbare herinnering aan de bevrijding”. Dat kan dus iets uit 1944 of 1945 zijn of een later (jubileum)jaar.

Wat zijn dan de overige herinneringsartikelen? Er zijn veel voorwerpen zoals wandtegels en cloisonneú, houten items, postzegels, affiches, munten, theelepels, speldjes en blik, om maar wat voorbeelden te geven. Ik ben mij verder in deze materie gaan verdiepen.



Er zijn verschillende soorten wandtegels geproduceerd als herinneringsitem. Ze zijn handgeschilderd, uitgevoerd in een soort van Delfts blauw of hebben een reliëf en tekst erop. Er zijn diverse soorten, maatvoeringen en fabrikanten. De fabrikanten van bijvoorbeeld de wandborden hebben ook wandtegels gemaakt. Maar ook van andere fabrikanten tref je tegels aan. Of een geschilderde tegel met een houten sierlijst.



Een bijzonder soort wandtegel is de cloisonne. Een tegel met opstaande randjes waar men de verf in laat lopen die dan binnen de lijntjes blijft en na opdrogen voor reliëf zorgt. Er zijn diverse bekende cloisonnes: ter herdenking van de spoorwegstaking, het ondergelopen land, het verzet tegen de ‘draak’, de voedseldropping en de Hongerwinter.


Van de firma Westraven is de hierboven afgebeelde tegel: de Nederlandse vlag en de Nederlandse leeuw met de tekst: “Het vaderlandt ghetrouwe tot in den doet 1940-1945 - Aan hen die vielen”.


Van hout zijn er ook diverse herinneringsitems gemaakt. Een soort wandschilden met geschilderde taferelen, plankjes met een tekst of zelfs meerdere varianten van dienbladen. Met hout is het wel zo dat het aangetast kan zijn vanwege de leeftijd of bijvoorbeeld door vocht. Er zijn schildjes van hout met een zelfgemaakte schildering erop en er is ook een houten herinneringsbord met een gedicht van Vondel erop.


Er zijn ook diverse postzegels uitgegeven als herinnering aan de oorlog en de bevrijding. Sommige direct na de bevrijding en andere op een later moment. Een van de zegels van direct na de bevrijding is die van 7,5 cent met een afbeelding van een Nederlandse leeuw die een monster overwint/onderwerpt.



Later verschijnen er dan een postzegel van 12 cent met een Nederlandse vlag in een soort V-vorm, afgeleid van Victorie, een zegel van 35 cent met een oog achter prikkeldraad ter herdenking van de concentratiekampen en een zegel van 80 cent met een Canadese militair en Nederlandse vrouwen tijdens het bevrijdingsfeest.



Een bekende serie Nederlandse postzegels is deze serie van vier met elk een andere waarde (nog in de guldentijd uitgebracht) en een eigen afbeelding , gekoppeld aan de oorlog, bezetting en bevrijding.

Ook in andere landen zijn veel postzegels met een herdenkingsthema. Zo zijn er in België bijvoorbeeld postzegels die herinneren aan het kampleven of Franse postzegels die herinneren aan D-day.



Herdenkingsaffiches en -posters werden ook uitgebracht. De linker bevat een tekst en de rechterafbeelding een spotprent. Wat opvalt is dat de kwaliteit van het papierwerk na al die jaren te wensen overlaat, verweerd of beschadigd is geraakt of flets geworden is, danwel al flets van kleur was bij het drukken.



Er zijn meerdere soorten munten geslagen, herinneringsmunten in allerlei soorten en maten. Er zijn munten die ook in het dagelijks betalingsverkeer gebruikt kunnen worden en daarnaast munten die bedoeld zijn als verzamelobject. Zo is er ter herdenking van 75 jaar D-day een Franse 2 euromunt of een Canadese 2 dollarmunt.


Maar er zijn ook vele andere soorten munten. Zo zijn er gemeenten die een eigen herdenkingsmunt hebben uitgegeven zoals Waddinxveen in 1995 bij het 50-jarige jubileum met een Wokkeltje (koperen/nikkel munt van bijna 4 cm in doorsnede) van 5 Florijn (Fl. c.q. gulden), omgerekend €2,27. Er zijn veel meer van dit soort herdenkingsmunten uitgebracht. Bodegraven gaf bijvoorbeeld in 2005 bij het 60-jarig bevrijdingsjubileum een herdenkingsmunt uit.


Ook grotere munten werden uitgebracht als herinneringsitem. Ze hebben geen geldwaarde maar zijn wel waardevol als verzamelobject. Zoals bijvoorbeeld de koperkleurige munt met een leeuw die een hakenkruis verpulverd met de tekst “Je maintiendrai 5 mei 1945” van 6 cm doorsnede. Het gat is er vermoedelijk in gemaakt om het op te hangen aan de muur of om te dragen aan een ketting. En dan is er ook de metalen, tinachtige, munt met het kruis en de Nederlandse helm en de tekst “een nieuwe dageraad” met de inscriptie 5 mei 1945 met een doorsnede van 7 cm.


Een veel voorkomend herdenkingsvoorwerp is het theelepeltje. Dat was een gebruikelijk verzamelitem. Bijna elke gemeente of organisatie had wel een eigen exemplaar. Zo heb je bijvoorbeeld een lepeltje met Pegasus, het symbool van de luchtlandingstroepen, een herdenkingslepeltje met de Nederlandse leeuw en de tekst “‘45 5 mei ‘55”. Mijn collectie omvat ook een door iemand zelfgemaakt lepeltje met een bol gemaakte gulden als roergedeelte en een kwartje uit 1941 als versiering c.q. uiteinde. Zowel op de gulden als het kwartje staat de afbeelding van koningin Wilhelmina.


Wat ook erg populair was waren de speldjes. Hiervoor geldt dat, zeker in de jaren zestig, speldjes van producten of bedrijven zeer in trek waren. Er zijn dus legio verschillende speldjes. Hier laat ik een vijftal zien als voorbeeld. Eén met de Nederlandse vlag met de tekst “Bevrijding 1945-‘65”, een andere bestaat uit een V met twee leeuwen, een duif en kroon en de tekst “Nederland bevrijd 1945-1965”. Ook afgebeeld is er één met de tekst “Breda 5 mei 1965” en een oranje speldje met daarop een leeuw en de tekst “5 mei 1945-1965”. Tenslotte één in de vorm van een ‘V’.




Tijdens operatie Manna / Chowhound (de voedseldroppingen van april/mei 1945) zijn er veel goederen in blik afgegooid. Blik is een mooi materiaal om iets in te bewaren, bijvoorbeeld meel, koek en dergelijke. Er zijn na de oorlog verschillende herinneringsblikken uitgebracht. Recente uitvoeringen zijn bestemd voor ontbijtkoek, koek, snoep en zoet broodbeleg zoals hagelslag. Je ziet aan de kleurencombinatie en de glans van de nieuwere blikken gelijk het verschil met de oudere versies.



Een mooi herinneringsartikel is bier, al dan niet met bierglazen. Zo tref je regelmatig glazen of flesjes aan met een bevrijdingsthema. Bavaria heeft in 1994 een blik van 33 cl uitgegeven: Market Garden Beer met daarop afbeeldingen van landende en gelande parachutisten en de routekaart naar Arnhem. Operatie Market Garden is een dankbaar onderwerp. Zo heeft de Heidebrouwerij in Ede ook Pegasusbier. Dit is herdenkingsbier met een mooi etiket en de dop in de bekende paarse kleur van de luchtlandingseenheden. Heineken heeft bij 50 jaar bevrijding een set van vier flesjes met twee glazen uitgegeven.


In de oorlog en na de bevrijding werden sieraden en verzetssymbolen gemaakt van munten. De beeltenis van Wilhelmina werd uitgezaagd en als hangertje aan een ketting gedragen. Van munten uit de oorlogsjaren werden bijvoorbeeld ook thee- of suikerlepels gemaakt. Ook werden er herinneringshangers gemaakt. Hier afgebeeld met de tekst: “50 jaar bevrijding Nederland 1945-1995. Alles is vergeefs geweest als wij vergeten”. Deze heeft een doorsnede van 30 mm met ons land afgebeeld en de Nederlandse leeuw erbij.

Naast items verzamelen per soort kun je natuurlijk ook herinneringsitems sparen per thema. Operatie Manna is zo’n thema. De Engelse variant van de voedseldropping was genaamd Manna, naar de Bijbelse term uit het Bijbelboek Exodus. De naam van de Amerikaanse evenknie was Chowhound. Het westen van Nederland werd in het voorjaar van 1945 geteisterd door hongersnood, gevolgd op de zo beruchte Hongerwinter van 1944. In ruim 5300 vluchten dropten laagvliegende geallieerde bommenwerpers voedsel op verschillende plekken in de nog bezette Randstad.



Er zijn tal van verschillende items die dit thema raken. Bijvoorbeeld een wandtegeltje van de firma Sphinx (10x20 cm) met de bekende afbeelding van een Lancaster, gedropt voedsel, een zwaaiende menigte en de tekst “ter herinnering aan voedseldropping 1945”. Ook bestaat er een mooi ingekleurde cloisonne (14x20 cm) met de opgaande zon als symbool van de mooie toekomst met in de lucht Lancasters die voedsel droppen, toegezwaaid door een moeder en een kind dat met een Nederlandse vlag zwaait Daaronder de veelzeggende teksten: “voedsel - vrede – vrijheid” en “29 april ∙ 1945 ∙ 5 mei”.


Er zijn ook postzegels met daarop de Lancasters die de droppings verzorgden, alhoewel deze van een veel later tijdstip zijn, namelijk 1980. De postzegels hadden verschillende waarden: 45 en 80 cent.



Dan zijn er ook nog ansichtkaarten met daarop foto’s van de droppings en Nederlanders die uitbundig zwaaien naar deze toestellen. Kenmerkend zijn de teksten op deze kaarten: “uitwerpen der voedselpakken bij R’dam” en “Ontvangst der vliegende kruideniers”. De originele foto’s op deze kaarten zijn overigens gemaakt door C. Kramer. Dat de geallieerde toestellen de bijnaam ‘vliegende kruideniers’ kregen is niet zo gek, gezien alle levensmiddelen die zij dropten. Ook de ansichtkaart onderaan met een afbeelding van Amerikaanse bommenwerpers is een bekend item.

Naast bovengenoemde voorwerpen zijn er nog vele anderen in omloop. Er is ook herdenkingskleding, zoals T-shirts, truien of petjes, maar ook badtextiel, zoals strand- of badlakens. Er zijn ook medailles van bijvoorbeeld een herinneringswandeltocht zoals de Airbornemars, maar ook van een zestigjarig herdenkingsjubileum.

Ook muziek werd gebruikt ter herinnering. Je komt allerlei LP’s, CD’s en DVD’s tegen met muziek uit de oorlog of van net erna met bekende nummers zoals ‘Rats, kuch en bonen’, ‘Lili Marlene’, ‘Eens zal de Betuwe weer in bloei staan’, ‘White Cliffs of Dover’, ‘Trees heeft een Canadees’ en ‘Ḿy Bonnie is over the Ocean’.

Voorwerpen die net na de oorlog zijn gemaakt zijn overigens schaars en ook als zodanig geprijsd of moeilijk of niet verkrijgbaar. Niet alleen omdat het vaak handgemaakte items zijn maar ook vanwege de beperkte oplage. Van herdenkingsitems uit een jubileumjaar zijn er vaak nog volop exemplaren te vinden en dat is gezien de leeftijd van sommige voorwerpen helemaal niet gek: een voorwerp van net na de bevrijding is inmiddels immers ruim 75 jaar oud, een artikel dat herinnert aan 75 jaar bevrijding is nog maar slechts ongeveer twee jaar oud.

Tot zover deze impressie van overige herinneringsartikelen gebonden aan het thema “tastbare herinnering aan de bevrijding”. In vier artikelen heb ik mijn verzameling mogen tonen en u kunnen meenemen in mijn zoektocht naar informatie. Hopelijk heeft u de artikelen met belangstelling gelezen en er wat van opgestoken. Voor vragen en opmerkingen: u kunt mij altijd via deze website benaderen.