Vader en zoon Hoogendoorn namen stelling tegen de onderdrukking van het vrije woord

In de lente van 1943 valt de beruchte Duitse Sicherheitsdienst drukkerij Hoogendoorn aan de Haarlemse Burgwal binnen. Joop Hoogendoorn en zijn 18-jarige zoon Ad worden gearresteerd wegens het maken van illegaal drukwerk. Joop komt terecht in het Oranjehotel in Scheveningen. Na een schijnproces wordt hij een jaar later op de Waalsdorpervlakte doodgeschoten. Ad wordt naar Duitsland gestuurd. In ‘Joop & Ad Hoogendoorn: Haarlemse drukkers in verzet’ vertelt historicus Jan de Roos het levensverhaal van vader en zoon. We stelden hem via e-mail enkele vragen over zijn boek dat in april 2021 uitgebracht is door Uitgeverij Loutje in Haarlem. Het boek is te bestellen bij Kennemer Boekhandel en elke andere (online) boekhandel.


Een toevallige ontmoeting en een bezoek aan de musical Soldaat van Oranje vormden het startschot tot het schrijven van dit boek. Hoe zat dit precies en hoe beviel de musical u?

Op een mooie zomerdag raakte ik in gesprek met een mevrouw die bij mij in de buurt woont. Ik kende haar alleen van gezicht. Ze vertelde dat ze al twee keer naar de Soldaat van Oranje was geweest en dat die musical haar zeer aangreep, vooral omdat daarin een verzetsman in de duinen wordt gefusilleerd door de Duitsers. Wat bleek? Haar vader, de Haarlemse drukker Joop Hoogendoorn, was zelf ook doodgeschoten op de Waalsdorpervlakte in 1944.

Het verhaal van buurvrouw Els liet me niet meer los. Daarom ben ik erin gedoken en dat heeft tot dit boek geleid. Zelf ben ik ook naar de Soldaat van Oranje geweest. Een prachtig spektakelstuk, maar historisch is er nog wel wat op aan te merken hoor. Typisch een verhaal over helden en schurken waarin de hoofdpersoon, verzetsman Erik Hazelhoff Roelfzema, nogal wordt opgehemeld.

Welke bronnen had u tot uw beschikking en hoe heeft u de gesprekken met familieleden en bekenden van de twee hoofdpersonen ervaren? Op welke wijze leefde hun verhaal nog bij deze mensen?

Ik begon mijn zoektocht met vrijwel niks. Maar bij het Nationaal Archief en het NIOD trof ik belangrijke bronnen aan die het mogelijk maakten te reconstrueren hoe de Duitsers door verraad Joop Hoogendoorn op het spoor kwamen en hoe de inval in de drukkerij in zijn werk ging. Hij heeft tijdens zijn verhoren door de SD altijd ontkend dat zijn zoon Ad, nog maar achttien jaar oud, hem meehielp met het maken van illegale krantjes en pamfletten, maar Ad was er wel degelijk bij betrokken. Hij werd gearresteerd omdat hij zijn vader te hulp snelde: hij sprong de Duitse SD’er Wehner, die de leiding had bij de inval in de drukkerij, op zijn nek en probeerde hem te wurgen.

Els en Han, de twee dochters van Joop Hoogendoorn en Joost, de oudste zoon van Ad, hebben me veel over hen verteld. Ze waren heel openhartig. Daardoor kon ik dit dramatische levensverhaal veel meer kleur geven. De familie heeft erg geleden onder de oorlogsgebeurtenissen. Ze moesten zich over het verlies heen zetten. Ad zelf was de rest van zijn leven getraumatiseerd en daar leed zijn gezin ook onder.



Wat waren Joop Hoogendoorn en zijn zoon Ad voor mensen en hoe raakten ze betrokken bij het verzet?

Het waren hardwerkende, eenvoudige mensen uit een middenstandsgezin met een groot sociaal gevoel. Joop hielp bij het organiseren van feesten in de buurt en in de crisistijd liet hij pakketjes bezorgen bij mensen die het moeilijk hadden. Ad was tot aan zijn dood in 2012 een man die zijn uitgebreide kennissenkring vaak trakteerde op borrels en etentjes. Hij zocht altijd de gezelligheid. Ik denk dat hij daarmee zijn verdriet over de dood van zijn vader wilde compenseren.

Joop Hoogendoorn raakte bij het verzet betrokken toen CPN-verzetsmensen onder een schuilnaam hem vroegen of hij drukwerk voor ze wilde maken. Hij was zelf geen communist, maar deed het toch. Zonder omhaal van woorden, terwijl hij wist dat het hem de kop kon kosten. De Duitsers beschouwden het maken van illegaal drukwerk als sabotage, en daar stond de doodstraf op.



Ad verblijft twee jaar in helse kampen en gevangenissen, maar overleefde de oorlog. Hoe ging hij na de oorlog om met de gruwelen die hij toen meemaakte? Sprak hij hierover of zweeg hij?

Kort na de bevrijding keerde hij uitgemergeld terug in Haarlem. Pas daar hoorde hij dat zijn vader er niet meer was. Ad heeft tot kort voor zijn dood altijd gezwegen over wat hij in Duitsland had doorgemaakt. Ook tegen zijn zussen en zijn eigen kinderen vertelde hij daarover niets. Hij kon het eenvoudig niet opbrengen om te praten over de ellende en de vernederingen die hij had ondergaan, zoals het eten van gras. Pas tegen het einde van zijn leven heeft hij er iets over gezegd tegen enkele vriendinnen die in het buitenland woonden. Daar heb ik contact mee gemaakt, zodat ik ook dit stuk van het verhaal kon invullen.

Vader en zoon Hoogendoorn riskeerden hun leven voor de persvrijheid. Heeft uw boek extra betekenis in een tijd waarin journalisten steeds vaker bedreigd worden? Voelde u zich als publicist en oud-journalist voor het Haarlems Dagblad extra betrokken bij dit boek?

Absoluut. Ik vind het verschrikkelijk om te zien hoe 75 jaar na de oorlog journalisten en persfotografen die hun werk doen worden bedreigd en geïntimideerd. In dictatoriale landen was dat al het geval, nu helaas ook in Nederland. Natuurlijk is de bezettingstijd waarover mijn boek gaat niet te vergelijken met de vrije, democratische maatschappij waarin wij leven. Maar we moeten ons wel realiseren dat aanslagen op de persvrijheid de bijl aan de wortel van de democratie zijn. Dat moeten we nooit toelaten.



Het boek is rijkelijk voorzien van foto’s en in kleur gedrukt, waardoor het een stuk toegankelijker oogt dan een dikke pil vol tekst. Is dit een bewuste keuze en hoopt u hiermee ook scholieren of jongeren en mensen die niet zo gauw een dik boek zullen lezen te bereiken? Wat hoopt u dat mensen na het lezen bijblijft?

Ik heb het boek geschreven als levende geschiedenis en een verhaallijn gekozen die, hoop ik, vooral ook jongere lezers zal aanspreken. Zo geef ik sfeerbeschrijvingen van de plekken die een belangrijke rol spelen in het verhaal. Zoals de cel in het Oranjehotel waar Joop Hoogendoorn zijn laatste uren doorbracht en de Eerebegraafplaats in Bloemendaal waar hij begraven is.

De boodschap die ik met dit boek over deze twee moedige Haarlemse drukkers wil overbrengen is dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Je moet waakzaam zijn en opkomen tegen aantasting van onze vrijheid. Joop en Ad Hoogendoorn deden dat. Door hun verzetswerk namen ze stelling tegen de onderdrukking van het vrije woord door het nationaalsocialisme. Ze stelden daarmee hun leven in de waagschaal en waren bereid een hoge prijs te betalen. Daar heb ik veel respect voor.

Bijzonder is, dat dit boek is gedrukt bij een drukkerij waarvan de oprichter, Jos Mathôt, zelf ook oorlogsslachtoffer is. De drukker, uitgeverij Loutje en de Kennemerboekhandel hebben de schouders onder dit non-profit-project gezet, anders was het boek niet verschenen. Ze vonden allemaal dat dit eerbetoon aan Joop en Ad Hoogendoorn er moest komen.

Joop & Ad Hoogendoorn, Haarlemse drukkers in verzet

ISBN: 9789491936944

Meer informatie over dit boek