Het Netherlands Carillon zal na 5 mei eindelijk harmonisch klinken

Als dank voor de bevrijding en de Marshallhulp besloot de Nederlandse regering in 1951 een carillon te schenken aan Amerika. Het muziekinstrument met oorspronkelijk 49 klokken kwam terecht in een modernistische klokkentoren vlak naast Arlington National Cemetery, met uitzicht op de Amerikaanse hoofdstad Washington. In ‘Klokken voor Amerika’ beschrijft Diederik Oostdijk de moeizame geschiedenis van het Netherlands Carillon. De schrijver is hoogleraar Engelse en Amerikaanse literatuur aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. We stelden hem via e-mail enkele vragen over zijn boek en over de renovatie van het carillon.



Hoe raakte u bekend met de geschiedenis van het carillon en wat deed u besluiten om hier een boek over te schrijven?

In 1997 was ik in Washington D.C. om archiefonderzoek te verrichten voor mijn proefschrift. Ik verbleef bij twee Amerikaanse vrienden. Op een mistige zondag namen ze me mee naar Arlington National Cemetery, onder andere om het graf van John F. Kennedy te bekijken. Op de terugweg naar hun auto doemde plotseling het Netherlands Carillon op. Ik had er nog nooit van gehoord en was stomverbaasd om een Nederlands monument op zo’n prominente plaats in het Amerikaanse monumentale landschap te zien. Ik had naast Engels ook Amerikanistiek gestudeerd, dus dacht dat ik het nodige wist van Amerikaanse geschiedenis en ook van de Nederlandse geschiedenis. Maar dit stukje geschiedenis kende ik dus niet en ik vermoedde dat de stalen klokkentoren een bijzondere geschiedenis moest hebben omdat het op bijna heilige grond in Amerika stond. Een paar jaar later was ik in het Nationaal Archief in Den Haag en stuitte ik op het archief van de Nederlandse ambassade en Buitenlandse Zaken. Daarin ontvouwde zich inderdaad de markante geschiedenis van het Netherlands Carillon.

Welke bronnen had u tot uw beschikking voor het schrijven van dit boek? Was het moeilijk om voldoende informatie te verzamelen?

Nee, het was even zoeken, maar uiteindelijk heb ik veel informatie kunnen vinden. Het Code-Archief van Buitenlandse Zaken was mijn belangrijkste archief, want daaruit bleek hoe ambassadeur Herman van Roijen worstelde met het Comité Klokken voor Amerika, geleid door de voorzitter van de Tweede Kamer, Rad Kortenhorst. Er was namelijk nauwelijks genoeg geld voor de klokken voor het carillon en er was niet nagedacht over de klokkentoren die uiteindelijk ook tonnen ging kosten. Daarnaast heb ik archiefonderzoek kunnen doen in Washington, onder andere bij de National Archives en het archief van de Commission of Fine Arts die de ontwerpen voor de klokkentoren moest goedkeuren en de uiteindelijke bestemming van het Netherlands Carillon ging bepalen. Misschien wel de leukste onderzoekservaring die ik had, was het doorploegen van privéarchieven en bronmateriaal van familieleden van mensen die bijgedragen hadden aan het carillon. Het archief van de klokkengieterij Van Bergen wordt bijvoorbeeld beheerd door iemand uit Heiligerlee die toevalligerwijs het archief redde nadat dat bedrijf failliet ging. Ook hadden de dochter van de kunstenaar Genia van der Grinten-Lücker die de meeste randversierselen van de klokken ontwierp, en de kleinzoon van de graveur die die ontwerpen afmaakte, prachtige schetsen en tekeningen die ik heb kunnen gebruiken voor mijn boek.

Er werd veel geblunderd bij de totstandkoming van dit geschenk voor de Amerikanen. Zo raakte het klokje kwijt dat koningin Juliana aan president Truman zou schenken en klonken de klokken vals. Heeft u er een verklaring voor waarom er zoveel misging?

Ja, dat verhaal van het kwijtgeraakte klokje is hilarisch, maar werd goed verborgen gehouden door koningin Juliana en de Nederlandse ambassade. De meest kapitale fout werd begaan door het Comité Klokken voor Amerika. Het gunde de opdracht voor het vervaardigen van de klokken aan drie concurrerende klokkengieters. Die hadden alle drie een ander procedé om klokken te gieten. Dat was vragen om problemen. Daarnaast vroegen ze ook nog drie kunstenaars met uiteenlopende stijlen om met elkaar samen te werken en een dichter, Ben van Eysselsteijn, die na de Tweede Wereldoorlog geschorst was geweest omdat hij zou hebben geheuld met de Duitsers, om de randschriften te bedenken. De meeste van die blunders kwamen dus op conto van Kortenhorst en zijn Comité. De ironie van het verhaal is dat het Comité juist wilde dat al die partijen samen gingen werken zodat het beeld zou ontstaan dat Nederlands een harmonisch land was waarin iedereen eensgezind was. Juist dat leidde tot een disharmonisch carillon omdat de klokken samen vals klonken. Gelukkig is dat nu rechtgezet omdat de klokken vorig jaar door Koninklijke Eijsbouts zijn herstemd en nu eindelijk harmonisch samen gaan klinken.



Tegenwoordig wordt Gerrit Rietveld in Nederland beschouwd als grootheid binnen de architectuur en bouwkunst. Hoe beoordeelt u het toenmalige besluit om hem terug te trekken als architect voor de toren vanwege zijn vermeende communistische sympathieën? Wie was of waren verantwoordelijk voor deze beslissing?

Ik beschouw het als een onfortuinlijke maar noodzakelijke beslissing. Het besluit werd genomen door minister Josef Luns in samenspraak met ambassadeur Herman van Roijen. Ze hadden gehoord dat Rietveld een visum was geweigerd omdat hij Amerika wilde binnenkomen via Mexico. Daarna werd een routinecheck gedaan en bleek dat Rietveld in zijn jongere jaren communistische sympathieën had gehad. Dat was allemaal vrij onschuldig, maar de beslissing om hem de klokkentoren te laten ontwerpen geschiedde in 1956. Op dat moment was Joseph McCarthy bezig met zijn heksenjacht tegen communisten. Als de Amerikaanse pers of zelfs McCarthy erachter was gekomen dat een vermeende communist een monument zou gaan maken vlak naast de heilige grond van Arlington National Cemetery, zou dit een internationale rel kunnen hebben veroorzaakt. Dat neemt niet weg dat het zonde is dat Rietvelds ontwerp nooit is uitgevoerd. Het zou de vreemdste klokkentoren ooit zijn geweest. Een Amerikaanse recensent van Bells for America noemde het een uitgebreid vleermuizenhuis en dat vind ik wel een goede beschrijving. De huidige klokkentoren van Joost Boks is overigens ook een frappante representant van Nederlandse wederopbouwarchitectuur.


Het is intussen 70 jaar geleden dat Nederland het carillon schonk aan de Verenigde Staten. De relatie tussen beide landen is in de loop der decennia veranderd. Welke symboliek gaat tegenwoordig naar uw mening nog uit van dit geschenk? Heeft het nog wel betekenis voor de toekomst?

Zoals ik in het boek beschrijf, symboliseerde het Netherlands Carillon door de decennia heen de band tussen Nederland en Amerika. Aanvankelijk was Nederland volgzamer en daarna werd ons land kritischer op Amerika. Toen de Vietnamoorlog tot spanning leidde tussen de twee landen, bijvoorbeeld, schreef De Telegraaf over de slechte toestand van de klokkentoren: “Amerika laat ons carillon barsten.” Het streven van de Nederlandse regering om desalniettemin een harmonische relatie met de Verenigde Staten te onderhouden was moeizaam. De dissonante klokken en de bouwvallige klokkentoren waren een perfecte metafoor voor die disharmonische en ongelijke relatie. Het is ironisch dat tijdens het presidentschap van Donald Trump de Nederlandse ambassade en de National Park Service besloten om het Netherlands Carillon voor eens en voorgoed te herstellen in oorspronkelijke staat en ervoor te zorgen dat het muziekinstrument eindelijk goed gaat klinken. Het Netherlands Carillon is een exponent van de jaren ’40 en ’50 toen de Westerse wereld wilde samenwerken. De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, de NAVO en de Verenigde Naties waren carillonachtige instellingen waarin grote en kleine landen / klokken samenwerkten om een harmonische wereld te creëren. Trumps beleid van “America First” en zijn kritische houding ten opzichte van die internationale organisaties stelden dat idee van saamhorigheid ter discussie. Ik zie dus zeker een toekomst voor het monument als symbool voor dat streven naar harmonie, maar het zal zeker ook gepaard gaan met periodes van dissonantie.

Uw boek is in 2019 ook in het Engels verschenen. Hoe zijn de reacties van Amerikaanse lezers? Is de geschiedenis van het carillon iets waar Amerikanen überhaupt nog wel bij stilstaan?

De respons in Nederland op het boek is groter geweest dan in Amerika. Dat komt gedeeltelijk door de special van het televisieprogramma Andere Tijden, denk ik, maar gedeeltelijk heeft het ook te maken met de prijs van het boek in Amerika. Er is nu gelukkig ook een goedkopere Engelse versie van het boek, dus hopelijk kunnen ook Amerikanen gemakkelijker kennisnemen van deze vreemde geschiedenis. Er zijn een aantal recensies verschenen en ook de Washington Post heeft er aandacht aan besteed, maar eerlijk gezegd blijft het nog een onbekend verhaal. Ik blijf hoop houden dat ook Amerikanen dit transnationale monument meer gaan waarderen. Zoals ik in de conclusie van Bells for America aangeef, resoneert het Netherlands Carillon met andere iconische Amerikaanse monumenten, zoals de U.S. Marine Corps War Memorial, het Lincoln Memorial, de Martin Luther King Memorial, het FDR Memorial en ook met Arlington National Cemetery. Het verhaal over dat onbekende Nederlandse monument verdiept de kennis van het symbolische en typische Amerikaanse herinneringslandschap van Arlington en Washington D.C. Als ik het verhaal eenmaal vertel, zijn Amerikanen minstens net zo geboeid als Nederlanders. Maar ja, het blijft een uitdaging om uit te leggen hoe uniek dit monument is, ook voor Amerika.



In Museum Klok & Peel is een tijdelijke expositie ingericht over de klokken voor Amerika. Wat is hier te zien en hebben we na de opheffing van de lockdown nog kans om de tentoonstelling te bezoeken?

De tentoonstelling vertelt de hele geschiedenis van het Netherlands Carillon, vanaf het eerste klokje tot de huidige renovatie. Helaas moesten de klokken die er een jaar hebben gestaan weer terug naar Amerika, maar er staat een houten replica van de klokkentoren, je kunt naar audiofragmenten en televisiefragmenten kijken en je kunt kennis maken met de belangrijkste hoofdrolspelers van de bizarre geschiedenis van dit carillon. Alle klokken van het carillon representeren alle lagen van de Nederlandse bevolking en het geeft dus als het ware een soort selfie van hoe Nederland zichzelf zag in de jaren ’50. De tentoonstelling in Asten legt dat haarfijn uit. Wat ook bijzonder is, is dat je uitgelegd krijgt hoe de drie nieuwe klokken voor het Netherlands Carillon werden gegoten door Koninklijke Eijsbouts en hoe zij de 50 oorspronkelijke klokken herstemd hebben. Het is nadrukkelijk een tentoonstelling voor jong en oud. Het is een leerzame en vermakelijke tentoonstelling, of je nu meer van geschiedenis of meer van techniek houdt.

Gedurende de afgelopen jaren zijn de klokken herstemd en rond 5 mei worden drie nieuwe klokken gepresenteerd aan de Amerikanen op de Nederlandse ambassade in Washington. Hoe zijn de renovatiewerkzaamheden verlopen en wat is het idee achter de drie nieuwe klokken?

De renovatiewerkzaamheden zijn opvallend goed verlopen. Uiteraard heeft de coronacrisis tot wat vertraging geleid en viel het allemaal duurder uit dan gepland, maar de samenwerking tussen de Amerikanen en Nederlanders verliep deze keer zonder de soort blunders uit het verleden waarover we het eerder hadden. Ter gelegenheid van het 75e jubileum van het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft Nederland inderdaad drie extra klokken gegeven: één gigantische basklok en twee kleinere klokken. De grootste wordt opgedragen aan George C. Marshall, de generaal die beschouwd wordt als de architect van de bevrijding en die ook zijn naam verbond aan het enorme economische steunpakket, het Marshallplan, waarvan Nederland heeft geprofiteerd na die oorlog. De twee andere klokken dragen de namen van Martin Luther King Jr. en Eleanor Roosevelt omdat zij ook twee inspirerende Amerikanen zijn die zich ingespannen hebben voor de vrijheid, ieder op hun eigen manier. Martin Luther King werd het symbool van de strijd tegen rassenscheiding in de Verenigde Staten en Eleanor Roosevelt hielp bij het opstellen van de Verklaring van de Rechten van de Mens. Amerikanen kunnen die klokken rond 5 mei even bewonderen op de Nederlandse ambassade in Washington en daarna worden ze in de gerenoveerde toren van Boks gehesen. Mede door die nieuwe klokken gaat het Netherlands Carillon eindelijk harmonisch klinken. Het heeft ruim zestig jaar geduurd, maar dan klinken ze uiteindelijk welluidend, voor de eeuwigheid, voor de vrede.




Lesmateriaal over klokken voor Amerika voor groep 7/8 van de basisschool is beschikbaar op: https://www.museumklokenpeel.nl/onderwijs/hoor-de-klokken-luiden/

Klokken voor Amerika

Weerklank van de bevrijding

ISBN: 9789024433810

Meer informatie over dit boek