Verloop van de oorlog in beeld gebracht met 50 pamfletten

In maart 2021 verscheen het boek 'Bekanntmachung/Bekendmaking'. In deze publicatie vertelt Erik Schaap het Nederlandse oorlogsverhaal aan de hand van vijftig nazistische pamfletten die tussen 1940 en 1945 de muren van de Zaanstreek vulden. We stelden de schrijver via e-mail enkele vragen over dit boek.



Uw boek vertelt het Nederlandse oorlogsverhaal aan de hand van vijftig nazistische pamfletten die tussen 1940 en 1945 de muren van de Zaanstreek vulden. Hoe kwam u in aanraking met dit onderwerp en waarom besloot u er een boek over te schrijven?

Ik heb boeken geschreven over en vanuit het perspectief van verzetsstrijders en vervolgingsslachtoffers, maar vond het interessant om dit keer de bezetter als leidraad te nemen en de gevolgen van de overheidsmaatregelen voor de bevolking in kaart te brengen. Aan de hand van de eindeloze reeks gepubliceerde verordeningen, bevelen, bekendmakingen, ge- en verboden kon het verloop van de oorlog goed worden gereconstrueerd. Bijkomend voordeel van deze werkwijze in coronatijd, waarin de archieven – uitzonderingen daargelaten – gesloten zijn, was dat ik volledig kon putten uit mijn eigen archief en uit digitale bronnen.

Welke criteria gebruikte u bij het selecteren van de pamfletten die in uw boek afgebeeld zijn? Zijn het allemaal landelijke pamfletten of zitten er ook lokale tussen? Is de Zaanstreek op dit gebied representatief voor de rest van Nederland?

Alle getoonde pamfletten zijn tussen 1940 en 1945 te zien geweest in de Zaanstreek, maar zijn representatief voor heel Nederland en waren vaak ook elders te lezen. De Zaanstreek – een conglomeraat van een aantal dorpen en één stad – was als voorbeeld bij uitstek geschikt, omdat hier alles samenkwam. In de Zaanstreek vond zowel de Februaristaking (1941) als de April-meistaking (1943) en de Spoorwegstaking (1944-'45) plaats, die de bezetter dwongen tot felle tegenacties. Zaandam was de eerste Nederlandse gemeente die 'Judenrein' werd gemaakt. De machthebbers waren gebeten op de 'rode' Zaanstreek, waar nogal wat weerstand tegen de bezetter leefde. Het gewapend bezet liquideerde er bovengemiddeld veel (vermeende) collaborateurs, met zware represailles tot gevolg. En de Hongerwinter hield flink huis aan de boorden van de Zaan. Al deze en nog meer gebeurtenissen kwamen terug op de posters van het dictatoriale bewind. Dat was meteen ook het belangrijkste selectiecriterium. Verder was van belang dat de affiches een beeld geven van de talloze maatregelen gedurende alle oorlogsjaren.

Welk onderwerp of welke onderwerpen keren het meest terug op de pamfletten en welke ontwikkelingen in het oorlogsverloop zijn hierop zichtbaar?

Gedurende de eerste oorlogsjaren ging het vaak over de voedselvoorziening, werden er preventieve maatregelen afgekondigd (bijvoorbeeld hoe je te beschermen tegen geallieerde luchtaanvallen) en verschenen de eerste verboden. In de tweede oorlogshelft werden er meer sancties afgekondigd, kwam de Arbeitseinsatz steeds vaker aan bod en waren bijvoorbeeld de vermeldingen van executies schering en inslag. De toon werd dus steeds harder.



Hoe beoordeelt u deze propaganda-uitingen zonder te letten op de kwalijke boodschap ervan? Zijn ze goed vormgegeven en zijn de slogans overtuigend? Welke emoties worden aangesproken?

Ik heb er juist voor gekozen om de propaganda-uitingen buiten beschouwing te laten. Daarover zijn al eerder boeken verschenen. De in 'Bekanntmachung/Bekendmaking' getoonde affiches laten de aanwijzingen, verordeningen en bekendmakingen zien. Waar propagandaposters vaak kleurig en gevuld met foto's of tekeningen waren, waren de per affiche afgekondigde overheidsmaatregelen juist in alle opzichten sober en zakelijk vormgegeven. De impact van de boodschap was echter veel groter dan die op het propagandamateriaal.

Bereikten de autoriteiten wat ze wilden met deze pamfletten of speelden ze nauwelijks een rol? Waren er ook tegenacties vanuit de bevolking of het verzet?

De bevolking had maar te doen wat er op de affiches werd afgekondigd. Overtreders werden in de regel bedreigd met zware straffen. De afgekondigde maatregelen werden daarom vaak gehaat; reden om de affiches heimelijk af te scheuren of de oekazes op een andere manier te saboteren. Vaak nam het verzet daarbij het voortouw, bijvoorbeeld door de Duitse affiches over de arbeidsinzet over te plakken en tegenacties aan te kondigen. Dat in ogenschouw nemend is het een wonder dat er na 1945 nog zoveel materiaal bewaard is gebleven.


Ongeveer tegelijkertijd met ‘Bekanntmachung/Bekendmaking’ publiceerde u samen met Sjef Swolfs ‘De verzetsstrijders van Gouwpark’. Waarover gaat dit boek en bent u ook alweer bezig met het schrijven van een nieuw boek en zo ja, waarover?

'De verzetsstrijders van Gouwpark' is gemaakt naar aanleiding van een nieuwbouwproject in Zaandam waarbij de straten worden vernoemd naar acht Zaanse verzetsstrijders. In het boekje worden hun levens in oorlogstijd geschetst, alsmede het algemene verhaal over de jaren '40-'45 in de Zaanstreek.

Wat betreft de laatste vraag: op dit moment liggen er twee nieuwe manuscripten klaar. In willekeurige volgorde: het levensverhaal van Franci de Munck-Siffels, een verzetsvrouw die nadat ze haar man op overspel betrapte de stap maakte naar de nazi's. Door infiltratie en verraad bracht ze in een half jaar tijd minstens 150 verzetsstrijders en joden achter de tralies of voor het vuurpeloton. Franci was een van de grootste verraadsters ooit in Nederland. Het tweede boek gaat over de Duitse wereldkampioen Albert Richter en zijn joodse coach Isidor Berliner. Richter keerde zich tegen het naziregime en moest dat in 1940 met de dood bekopen. Berliner vluchtte met zijn gezin naar Nederland en wist in onderduik te overleven. Hij besteedde zijn verdere leven aan een zoektocht naar de verantwoordelijken voor de dood van zijn pupil en vriend. Het is nog onbekend wanneer beide boeken verschijnen.

Bekanntmachung/Bekendmaking

Het nazisme in affichevorm (1940-1945)

ISBN: 9789464185416

Meer informatie over dit boek