Het verzwegen verhaal van een propagandatekenaar aan het Oostfront

Nederlandse Waffen-SS

Tijdens de Tweede Wereldoorlog meldden zo’n 25.000 Nederlanders zich als vrijwilliger bij de Waffen-SS om aan het Oostfront tegen het communisme te vechten. Bij dit Legioen voegde zich een groep Nederlandse Kriegsberichter (oorlogsverslaggevers), die de ‘heldendaden’ in beeld moesten brengen voor het Nederlandse publiek. Een van hen was Willem Zwagers (1905-1975). Aan het Russische en het Nederlandse front maakte hij propagandatekeningen voor Nederlandse kranten en nationaalsocialistische tijdschriften. Onno Lassooy schreef over deze man een boek, getiteld 'Getekend voor het leven'. Wij stelden hem via e-mail enkele vragen over deze publicatie.

'Panzerknacker', tekening van Willem Zwagers van het front bij Leningrad.

Willem Zwagers is de grootvader van uw vrouw. Hoe werd er in haar familie met zijn oorlogsverleden omgegaan en wanneer en hoe raakte u hiervan op de hoogte?

Om met het laatste te beginnen: Het was zeven jaar geleden op de 70e verjaardag van mijn schoonmoeder. Ze kreeg een foto met daarop mijn schoonmoeder als pasgeboren baby met haar drie zussen. Omdat mijn vrouw en ik wisten dat haar oudste zus als kind gestorven is, vroegen wij ons (hardop) af welke zussen er op de foto stonden. De oudste zus die naast ons zat, zag ons gissen, noemde de namen en vertelde er ‘rücksichtslos’ bij dat de foto in Duitsland gemaakt is toen ze daar woonden... Daar wisten wij niets van. Op onze verbaasde vraag wanneer dat dan was, kregen we met omgekeerde verbazing in sneltreinvaart te horen dat het gezin in 1944 moest vluchten omdat haar vader bij de SS zat. Mijn schoonmoeder die het opving, liep stilletjes de kamer uit... Dit illustreert ook meteen hoe er binnen de familie mee werd omgegaan. De oudste zus en jongste zus hebben er nooit een geheim van gemaakt naar hun kinderen. Mijn schoonmoeder en de tweede zus in rij wel. Mijn vrouw hoorde dus pas op haar 45e dat haar grootouders fout waren in de oorlog. Dit boek heeft de verhoudingen overigens wel weer enigszins op scherp gezet. De oudste zus die zelf uit de school klapte is ‘not amused’ over het boek en de artikelen die erover verschenen de afgelopen weken. Haar zoon heeft het boek inmiddels wel gekocht.

In het boek zijn tekeningen van Willem Zwager opgenomen die hij aan het Oostfront maakte. Wat voor beeld geven deze van de oorlog? In hoeverre is de nationaalsocialistische ideologie erin terug te zien?

Het doel van de Propaganda Kompanie van de SS was om de heldendaden van de soldaten in beeld te brengen voor het thuisfront. Dappere Duitsers – en vrijwilligers uit de bezette gebieden – die de ‘verderfelijke’ communisten verslaan. Het was een oorlog tussen twee landen maar ook een tussen twee ideologieën. De Kriegsberichter (oorlogsverslaggevers) waren onderverdeeld in een Gruppe Wort (schrijvers), Gruppe Rundfunk (radio), Gruppe Film (film), Gruppe Bild (fotografen) en Gruppe Zeichnen (tekenaars). Zwagers was een van de twee Nederlandse tekenaars. Het voordeel van het maken van tekeningen ten opzichte van film en foto’s, is dat je de situatie naar je eigen hand kunt zetten. Dat zie je ook terug in de tekeningen. De SS-ers zijn heldhaftig en in de aanval. De Russen zijn lelijk, bang en verliezen. Een tweede doel van de propagandatekeningen was om nog meer vrijwilligers te werven voor deze – volgens de nazi’s – existentiële oorlog.

Ablösung

Ein Stosstrup der Leg. Niederl. uberrascht die Sowjets.

Wat voor bronnen gebruikte u behalve het eigen werk van Zwagers? Is het u gelukt om met alle verzamelde informatie een beeld te krijgen van de reden(en) waarom hij zich aansloot bij de NSB en later bij de WA en de Waffen-SS?

De meest interessante bronnen waren de CABR dossiers* van mede-Kriegsberichter die opgeslagen zijn in het Nationaal Archief. De getuigenissen en processen verbaal hierin van direct na de oorlog vertellen veel over de persoonlijke overwegingen en ervaringen. Daarnaast las ik hele jaargangen van nationaalsocialistische kranten, zoals Volk en Vaderland en De Zwarte Soldaat, om een goed beeld te krijgen van de tijdsgeest en de activiteiten van de Nederlandse vrijwilligers. En uiteraard diverse boeken die al geschreven zijn over dit onderwerp, zoals ‘Nederlandse vrijwilligers in Europese Krijgsdienst’ (Vincx en Schotanius), ‘Kriegsberichter’ (G. Groeneveld), ‘Van Leningrad tot Berlijn’ (P. Pierik) en egodocumenten (dagboeken).

Willem Zwagers tekent op verzoek portretten van soldaten.

De redenen om je aan te sluiten bij het Vrijwilligerslegioen of de Waffen SS waren legio. Veel vrijwilligers hadden vanzelfsprekend een nationaalsocialistisch gedachtegoed en waren lid van de NSB. Maar ook zucht naar avontuur, angst voor het communisme, problemen thuis of een inkomen waren reden. Bij Zwagers was het een combinatie van ideologie en geldgebrek. Hij was al sinds 1935 lid van de NSB. Vermoedelijk omdat hij als reclametekenaar moeilijk aan werk kon komen. De NSB kwam immers op voor de gewone arbeider. De NSB stelde lidmaatschap van de WA in 1941 als verplichting. Daar had Zwagers overigens niet zoveel mee. Als 36-jarige met kinderen had hij weinig behoefte aan marcheren en knokken. Aan het begin van de oorlog solliciteerde hij als tekenaar bij de NSB. Volgens Zwagers heeft Generaal Seyffardt – in naam commandant van het Nederlandse vrijwilligerslegioen – hem kort daarna persoonlijk gevraagd om te ‘tekenen’ voor het legioen. Zwalkend van baantje naar baantje en een gezin met vier kleine kinderen trokken hem over de streep. Hij kon tekenen voor een doel dat hij steunde, verdiende geld en zelfs zijn vrouw en kinderen kregen een toelage.

*Praktisch alle collaborateurs zijn na de oorlog berecht en gestraft. De dossiers hiertoe liggen opgeslagen in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging te Den Haag. Als een persoon aantoonbaar minimaal 100 jaar geleden is geboren, is het dossier door eenieder in te zien.

U heeft de afgelopen zes jaar intensief contact gehad met Oswald van Ooteghem, een Vlaamse Kriegsberichter. Hoe verliep dit contact en wat heeft u van deze man geleerd?

Ik heb het geluk gehad nog twee SS-Kriegsberichter te kunnen spreken. Een Nederlander die Zwagers nog herinnerde en Van Ooteghem van het Vlaams Legioen. Beide waren journalisten van Gruppe Wort. En beide met een zeer goed geheugen. Ik haal ze regelmatig aan in mijn boek. Met Van Ooteghem (96) heb ik nog steeds contact. Hij heeft m’n boek nagelezen voordat het uitkwam. Naast zijn persoonlijke ervaringen kon hij veel vertellen over hoe een en ander georganiseerd was bij de SS PK.

Auteur Onno Lassooy.

Wat draagt uw boek bij aan de kennis die we al hebben van collaboratie in Nederland? Bevat het elementen die u ook verbaasden?
In z’n algemeenheid wordt er niet veel geschreven over collaboratie. Zeker in vergelijking tot bijvoorbeeld het verzet, de Holocaust en boeken vanuit geallieerd gezichtspunt. Over ‘fout’ Nederland is om begrijpelijke redenen lang gezwegen. Terwijl het juist ook leerzaam is. Hoe kon het zo fout gaan? Wat er wel geschreven is, is vaak nogal specifiek, zoals bovengenoemde boeken. Ik wilde graag voor een breed publiek schrijven en het persoonlijke oorlogsverhaal van mijn schoonopa van A tot Z belichten. Niet alleen zijn tekeningen laten zien, maar ook de aan- en afloop en wat zijn gezin meemaakte. Alles tegen de achtergrond van de oorlog, het Vrijwilligerslegioen waar hij deel van uitmaakt en zijn specifieke functie. In die zin is dit boek uniek.

Er is veel wat mij verbaasde tijdens mijn zoektocht. Dat maakte het ook zo’n interessante hobby. Om te beginnen wist ik niet eens dat er een Nederlands leger geformeerd was dat voor de Duitsers vocht. 25.000 vrijwilligers maar liefst. Ook de Bijzondere Rechtspleging heeft veel ‘bijzondere’ kanten. Gelijke gevallen werden niet gelijk bestraft. De eerste vonnissen lagen rond de tien jaar, Dat werd al snel drie tot vijf jaar. En je hele vermogen werd afgenomen. Of dat nu 100 gulden of 200.000 gulden was. En ongeacht je functie aan het front. Het meest verbaasde me nog dat Zwagers in 1949 voor de voormalige verzetskrant Trouw ging werken. Voor de voorpagina maakt hij een half jaar lang een cartoon met limerick. Waarom deed hij dat? Trouw weigerde dit onbekende gegeven overigens te publiceren, wat me ook weer verbaasde.

Gaat u nog een boek schrijven of blijft het bij deze publicatie?
Ik doe de verkoop en promotie in eigen beheer dus ik ben nog niet helemaal klaar met dit boek. Van de 1.000 stuks zijn er nu nog 500 te koop. Maar schrijven blijf ik zeker. Waarschijnlijk niet over de oorlog. Ik houd van geschiedenis en dit kwam op mijn pad, dus heb ik het beetgepakt. Mijn volgende boek wordt politiek-maatschappelijk. Ik zou de samenleving fundamenteel anders willen inrichten. En nee, zeker niet nationaalsocialistisch.