“Wat zou u gedaan hebben?” Als Hanna Schmitz deze vraag stelt aan de rechter valt er een diepe stilte in de rechtbank. De rechter vroeg de voormalige concentratiekampbewaakster naar haar rol bij het zogenoemde selectieproces. Samen met haar collega’s koos Hanna, zo vertelt ze, elke maand 60 gevangenen uit die naar Auschwitz afgevoerd moesten worden om daar vermoord te worden. Zelfs in de beklaagdenbank is zij ervan overtuigd dat ze slechts deed wat van haar verwacht werd. De ruimte in het kamp was beperkt en oudere gevangenen moesten daarom plaats maken voor de nieuwe, zo stelt ze meedogenloos vast. De gewetensloosheid of op zijn minst naïviteit van dit fictieve personage wordt weliswaar enigszins uitvergroot neergezet, maar verschilt uiteindelijk niet veel met de houding van de vele nazioorlogsmisdadigers die zich na de oorlog in de rechtbank verschuilden achter de bevelen van hun superieuren en achter de tijdsgeest waarin ethische normen waren vervaagd en massamoord geen misdaad was maar overheidsbeleid. Het kost ons tegenwoordig veel moeite om de mentaliteit van mensen als Hanna te begrijpen, laat staan om er zelfs maar een heel klein beetje begrip voor te krijgen, maar toch is dat wat de makers van de speelfilm “The Reader” hebben getracht te doen.

De film is gebaseerd op de inmiddels in meer dan 35 talen vertaalde roman “Der Vorleser” uit 1995 van de Duitse professor in de rechten Bernhard Schlink. Geboeid door de problemen die er in Duitsland bestonden met het verwerken van het verleden, raakte Schlinks boek een sterke snaar bij regisseur Stephen Daldry. Het verhaal speelt zich af gedurende meerdere tijdvlakken en begint in 1995 wanneer Michael Berg, nadat hij een ontbijtje gemaakt heeft voor de vrouw met wie hij de nacht heeft doorgebracht, in een melancholische bui terugdenkt aan zijn eerste jeugdliefde. Het was toen eind jaren ’50. In een uitgebreide flashback zien we hoe de dan 15-jarige Michael op de terugweg naar huis van school ziek wordt en al overgevend belandt in een portiek. Daar wordt hij opgevangen door de toen 36 jaar oude Hanna. Met ferme hand maakt ze zijn gezicht en kleding schoon en vervolgens begeleidt ze hem terug naar huis. Wanneer hij na een ziektebed van meerdere weken weer opgeknapt is, bezoekt Michael zijn helpster om haar te bedanken. Hij raakt door haar gefascineerd en ondanks het grote leeftijdverschil ontstaat er tussen hen een romance.

Ondanks haar soms barse houding is Michael dolgelukkig met Hanna en zij ogenschijnlijk ook met hem. Ze laat zich telkens nadat ze de liefde hebben bedreven door hem voorlezen uit allerlei boeken, van Homerus tot Kuifje. Maar nadat Hanna promotie krijgt op haar werk verdwijnt ze opeens zonder iets aan Michael te laten weten. Hij kan haar niet vergeten en koestert de mooie herinneringen aan de zomer die hij met haar doorgebracht heeft. Wanneer hij enkele jaren later als rechtenstudent een proces tegen voormalige kampbewaaksters bijwoont ziet hij zijn jeugdliefde weer terug. Tot zijn verbijstering is ze één van de aangeklaagden. Wat volgt is een innerlijke strijd, want hoewel hij nog steeds wat voor haar voelt, blijkt zij als kampbewaakster verantwoordelijk te zijn geweest voor de dood van vele gevangenen. De liefde wint het niet van zijn morele besef, maar vele jaren later zoekt hij alsnog contact met Hanna die dan een lange gevangenisstraf uitzit. Daar helpt hij haar met het oplossen van een probleem dat haar al haar hele volwassen leven dwars gezeten heeft.

In tegenstelling tot veel speelfilms heeft “The Reader” niet één centraal thema. De film is daardoor van het begin tot het eind verrassend en onvoorspelbaar. Het gaat over de eerste liefde van een jongeman en het volwassen worden, over de gedeelde passie van de hoofdpersonen voor literatuur en over hoe een jeugdliefde nooit vergeten raakt. Daarnaast gaat het ook over de veel complexere schuldvraag met betrekking tot Hanna’s werk als kampbewaakster. Het is met name dat aspect in de film dat het meest boeit, omdat de filmmakers erin slagen om je op een heel andere, in zekere zin controversiële manier, te laten kijken naar een oorlogsmisdadigster. Doordat we Hanna eerst te zien krijgen als vrij gewone, liefhebbende vrouw zien we haar initieel als mens en niet als oorlogsmisdadigster. Met haar duistere verleden worden wij als kijker pas geconfronteerd in de scènes die zich afspelen in de rechtbank. Zonder er doekjes om te winden vertelt ze daar over haar misdaden en beschrijft ze hoe vanzelfsprekend ze haar handelen nog altijd vindt. Als kijker word je uitgedaagd om na te denken over de vraag die ze opwerpt aan de rechter, want zouden wij in een soortgelijke situatie allemaal anders dan zij gehandeld hebben? En wat zouden we doen wanneer we, zoals Michael, erachter komen dat iemand die we liefhebben net zo’n duister verleden heeft als Hanna? Een gewetensvraag waarmee vele Duitsers na de oorlog geconfronteerd werden.

Het beeld van de kampbewaakster als mens wordt gedurende de hele film in stand gehouden, met name tijdens de latere scènes wanneer Hanna in de gevangenis zit. Ook al ben je er als kijker van doordrongen dat iemand als zij zeker een forse straf verdiend heeft, toch kun je een zekere vorm van mededogen krijgen voor het eenzame bestaan dat ze moet lijden, zeker wanneer je weet dat vele andere (zwaardere) daders onbestraft bleven en dat een hele volksmassa medeplichtig is omdat ze wegkeek van de misdaden van de nazi’s. De compassie voor Hanna zou echter zeker minder zijn geweest wanneer beelden van haar verleden als kampbewaakster getoond waren. Er is echter bewust voor gekozen om dit keer de misdaden van de nazi’s eens niet centraal te stellen. Die zijn tenslotte al het onderwerp van een heleboel andere films. Deze film is juist zo bijzonder omdat de filmmakers je proberen te doen verplaatsen in de dader, niet in het slachtoffer. Of je als kijker nou afgunst voelt voor Hanna of toch medelijden, om de vraag wat je zelf in die tijd gedaan zou hebben kun je niet heen. De film biedt de nodige stof om deze vraag te overdenken en toont dat het antwoord heel wat moeilijker te geven is dan dat velen van ons denken.