De uitroeiing van de Joden ging in nazi-Duitsland niet altijd goed samen met andere belangen. Op verschillende locaties in bezet Europa werden Joden voorlopig in leven gehouden, terwijl de meeste van hun lotgenoten allang waren afgevoerd en vermoord in de concentratie- en vernietigingskampen. In Nederland waren dat bijvoorbeeld de Joden die in het kader van Plan-Frederiks niet uitgemoord werden vanwege de maatschappelijke betekenis die ze voor de oorlog voor Nederland of Duitsland hadden gehad. Een bekender voorbeeld zijn de Joodse werknemers van Oskar Schindler die nog in het laatste oorlogsjaar werden overgebracht naar Schindlers nieuwe fabriek in Tsjechië, zogenaamd omdat ze van onmisbaar belang waren voor de oorlogsproductie. Garantie op overleving hadden ze niet, maar elke dag die ze overleefden, was een dag dichter bij het einde van de oorlog. Ze moesten elke dag echter wel leven met het besef dat miljoenen anderen, waaronder vaak vrienden en familieleden, omgebracht waren.

De Joden van operatie Bernhard moesten niet alleen leven met dit akelige besef, maar stonden daarnaast voor een moreel dilemma. Zij werden in kamp Sachsenhausen in leven gehouden omdat hun deskundigheid van groot belang geacht werd bij het vervalsen van Britse en Amerikaanse bankbiljetten. Deze valse ponden en dollars zouden de economieën van beide geallieerde landen moeten ontregelen, waardoor automatisch hun oorlogsinspanningen bemoeilijkt werden ten voordele van het Derde Rijk. De Joodse geldvervalsers, bankiers en andere specialisten die hieraan meewerkten, droegen bij aan een nazi-operatie die hun eigen bevrijding zou kunnen uitstellen en in het uiterste geval afstellen. Keus was er nauwelijks, want weigerden ze dan belandden ze in de gaskamer of werden ze neergeschoten. Maar hoe ver kun je als slachtoffer collaboreren met de vijand zonder in gewetensnood te komen? Dit dilemma staat centraal in de Oscarwinnende Oostenrijks-Duitse speelfilm “Die Fälscher”.

Hoofdpersoon in de film is de Jood Salomon Sorowitsch, een fictief karakter dat werd gebaseerd op de meestervervalser Salomon Smolianoff, de enige misdadiger die meewerkte aan operatie Bernhard. Na zijn arrestatie door politierechercheur Friedrich Herzog komt Sorowitsch terecht in concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk. Op zijn gestreepte gevangenisuniform draagt hij de groene driehoek van een misdadiger, terwijl andere Joden een gele driehoek dragen. Als misdadiger is hij in het concentratiekamp naar verhouding beter af dan als Jood. In 1944 is hij nog altijd in leven, terwijl als hij herkenbaar was geweest als Jood hij nooit zoveel jaren overleefd zou hebben. Vanuit Mauthausen wordt hij dat jaar overgebracht naar Sachsenhausen waar hij opnieuw Friedrich Herzog ontmoet. Die heeft inmiddels een hoge positie binnen de SS en staat aan het hoofd van de vervalsingsoperatie waarvoor de deskundigheid van Sorowitsch vereist is. Hij gaat met Sorowitsch en de andere gevangenen om als collega’s, maar zorgt er evenwel voor dat ze beseffen dat hij de volledige zeggenschap heeft over hun leven en dood.

Terwijl om hen heen de bevelen van kampbewakers en de angstkreten van gevangenen klinken, wordt er in een aantal afgezonderde barakken gewerkt aan het vervalsen van bankbiljetten. Sorowitsch is met maar één ding bezig en dat is overleven, terwijl zijn vriend, Adolf Burger, walgt van het opportunisme van zijn medegevangenen en in verzet wil komen. In tegenstelling tot de andere personages is Adolf Burger een bestaand persoon. Vanuit Auschwitz, waar hij zijn vrouw verloor, werd hij in 1944 overgebracht naar kamp Sachsenhausen waar hij meewerkte aan operatie Bernhard. Hij overleefde de oorlog en in 1983 werden zijn memoires uitgebracht met als titel “The Commando of Counterfeiters”. Het boek was een belangrijke bron bij de totstandkoming van de film en Burger was nauw betrokken bij de productie. Het zal in grote mate aan hem te danken zijn dat de film zo indringend de omstandigheden van de Joodse medewerkers aan de vervalsingsoperatie belicht.

Het uitzonderlijke van hun situatie en de gewetensnood en angsten waarmee de gevangenen leefden, komen zeer goed tot hun recht in de film. Wanneer de gevangenen op appel geroepen worden en dan van Friedrich Herzog als verrassing een pingpongtafel krijgen, spreken de verwarde gezichten boekdelen. Opvallend is de rol van deze SS-officier die zijn gevangenen eens niet uitkaffert en mishandeld, maar de voorkeur geeft aan psychologische spelletjes. Ook deze rol is fictief, maar duidelijk gebaseerd op SS-Sturmbannführer Bernhard Krüger, de werkelijke leider van de vervalsingsoperatie. Wanneer Krügers gevangenen goede resultaten behaalden, was dat in zijn voordeel. Daarom schiep hij goede arbeidsomstandigheden en ging hij beleefd met hen om. De operatie was zijn vrijwaring voor uitzending naar het Oostfront, terwijl voor de gevangenen het een uitstel van de dood betekende. Dat betekende dat beide partijen baat hadden bij het rekken van de operatie. Ook dat zien we terug in de film.

De werkelijkheid wordt in “Die Fälscher” heel dicht benaderd, alhoewel de personages, op één na, fictief zijn en bijvoorbeeld ook het einde van operatie Bernard in de film duidelijk niet overeenstemt met de feiten. De gevangenen werden in werkelijkheid namelijk tegen het einde van de oorlog vanuit Sachsenhausen geëvacueerd, terwijl er in de film van een dergelijke evacuatie geen sprake is. Aan de overtuigingskracht van de film doen deze verschillen met de echte geschiedenis heel weinig af. De verhaallijn sleept je mee terug in de tijd en toont hoe opportunisme in de barakken van operatie Bernhard synoniem werd aan overleving. Als kijker kun je enkel concluderen dat je niet kan oordelen over mensen als Sorowitsch die maar één keus hadden; die tussen leven of dood.