Op de muur van Amsterdamer Straße 10 in Berlijn is een plaquette aangebracht zoals er honderden te vinden zijn op gebouwen in de Duitse hoofdstad. Op de porseleinen gedenkplaat staan de namen van Otto en Elise Hampel, die hier van 1934 tot 1943 woonden. ‘Hun verzet tegen de mensenverachting van het naziregime vormde het voorbeeld voor Hans Fallada’s roman Jeder stirbt für sich allein’, staat erop geschreven. Dit wereldwijd uitgegeven boek werd in 2016 door de Zwitserse regisseur Vincent Perez verfilmd als ‘Alone in Berlin’.

De Duitse auteur Hans Fallada, die in 1920 zijn debuut publiceerde, schreef zijn boek over de Hampels na de oorlog in krap vier weken tijd, terwijl hij in een psychiatrische kliniek was opgenomen vanwege een depressie. Kort erna, in februari 1947, stierf hij op 53-jarige leeftijd als gevolg van hartproblemen, veroorzaakt door een jarenlange verslaving aan morfine, alcohol en andere drugs. Zijn roman, die hij baseerde op het Gestapodossier van de Hampels, verscheen al datzelfde jaar in de Sovjetbezettingszone in Duitsland. Er volgden snel meerdere vertalingen, waaronder in het Russisch en Nederlands, maar een Engelstalige vertaling liet nog tot 2009 op zich wachten. In de eerste Duitstalige uitgave waren voor de communisten onwelgevallige aspecten weggelaten, zoals het feit dat het echtpaar aanvankelijk gesympathiseerd had met de nazi’s.

In de roman en ook in de film is Quangel de achternaam van het arbeidersechtpaar in plaats van Hampel. Waar in werkelijkheid de dood van de broer van Elise Hampel aan het front het echtpaar aanspoorde tot hun verzet, is het in het verhaal van Fallada en in de verfilming het overlijden van hun enige zoon. In de film zien we hoe de om zijn zoon rouwende vader begint met het beschrijven van ansichtkaarten met protestteksten tegen het regime, die hij vervolgens achterlaat in trapportalen van appartementengebouwen. ‘Moeder, Hitler vermoordde mijn zoon’ luidt de eerste boodschap waarmee hij zijn stadgenoten wil opzetten tegen het naziregime. De voorman in een houtwerkplaats vergelijkt zijn verzet met het strooien van zand in een machine. Een paar zandkorrels maken geen verschil, maar hij hoopt dat zijn boodschap anderen aanspoort om ook in verzet te komen. Vele zandkorrels zullen uiteindelijk de oorlogsmachine van de nazi’s wel moeten stoppen, is zijn overtuiging.

Otto krijgt in elk geval zijn vrouw mee, die hem gaat helpen met het verspreiden van de ansichtkaarten door Berlijn, ook al is ze een gewaardeerd lid van de vrouwenbeweging van de nazi’s. Ze laten er meer dan 200 achter op verschillende plekken in de stad. De tragedie van hun verzetsdaad is echter dat het merendeel van de kaarten door bange of boze burgers naar de autoriteiten wordt gebracht. Het regime wil de stiekeme verspreiding van de ondermijnende boodschappen stoppen. Gestapo-inspecteur Escherich is belast met het opsporen van de dader(s). Hij doopt de zoekactie tot ‘operatie Spook’ en prikt op zijn plattegrond van Berlijn rode vlaggetjes op de locaties waar de kaarten aangetroffen zijn. Terwijl de landkaart steeds roder kleurt, voelt de politieman de hete adem van de SS-leiding in zijn nek, die de dader koste wat kost te pakken wil krijgen en daarvoor onorthodoxe middelen niet schuwt.

Behalve het arbeidersechtpaar worden in de film ook andere bewoners van hun appartementengebouw gevolgd, waaronder een bejaarde Joodse vrouw wier echtgenote verdwenen is, een respectabele rechter, een jongeman die lid is van de Hitlerjugend en een geniepige kruimeldief. Het is een dwarsdoorsnede van de Duitse samenleving ten tijde van de naziperiode, waarbij goed en kwaad in allerlei vormen voorkwamen. Niemand ontsnapte aan de grip van de nazi’s op de samenleving die bewerkstelligd werd door inzet van partijleden en informanten die iedereen controleerden of bespioneerden. Dat in deze controlestaat twee gewone burgers zonder enige connectie met het georganiseerde verzet opstonden tegen de overheid vereiste een moed en moreel besef waarover maar weinigen beschikten. In de maat lopen en de Hitlergroet brengen – en soms zelfs profiteren van andermans ellende – was een stuk makkelijker. De bijzonderheid van het verzet van het echtpaar Quangel/Hampel, hoe bescheiden in zijn soort dat ook was, wordt in de film overtuigend weergegeven.

Een spectaculaire verzetsfilm vol spanning is ‘Alone in Berlin’ niet. Het is een ingetogen portret van een vorm van verzet die voor de uitvoerders weliswaar zenuwslopend was, maar in de praktijk minder opwindend dan andere verzetsvormen. Er waren noch geheime verzetsbijeenkomsten en smokkeltochten, noch schietpartijen en bomaanslagen. Ansichtkaarten, een vulpen en handschoentjes (om geen vingerafdrukken achter te laten op het papier) waren de enige benodigdheden en een man en vrouw de enige uitvoerders. Hoewel het even wennen is dat de acteurs Engels spreken in plaats van Duits, wordt er knap geacteerd, vooral door Emma Thompson en Brendan Gleeson die de Quangels vertolken. Zonder spektakel, grootse decors en verrassende verhaallijnen zijn de filmmakers er toch in geslaagd een boeiende film te maken, die een mooi eerbetoon is aan het echtpaar Hampel en aan alle andere mensen die in duistere tijden boven de massa uitstijgen en de pen gebruiken als wapen tegen onrecht.