102 miljoen. Zoveel mensen zouden naar schatting gedurende de twintigste eeuw wereldwijd het slachtoffer zijn geworden van genocide. Onder hen de slachtoffers van Hitler en Stalin, maar ook die van recentere volkerenmoorden, waaronder de Rwandese genocide van 1994. Zo'n 500.000 tot 1 miljoen mensen vielen toen ten prooi aan massamoord. In tegenstelling tot veel familieleden overleefde Stephanie Nyombayire (1986) het bloedvergieten in Rwanda. Samen met Holocaustdeskundige Sir Martin Gilbert (1936) maakte ze de documentaire "The Rescuers", waarin het duo erop uittrekt op zoek naar de verhalen van diplomaten die tijdens de Tweede Wereldoorlog Joden redden van nazivervolging.

De jonge anti-genocideactiviste, zoals de Rwandese zich tegenwoordig noemt, en de ervaren historicus vormen een opmerkelijk koppel. Ondanks hun leeftijdsverschil en verschillende achtergronden vinden ze elkaar in hun bevlogenheid om genocide te bestrijden. Zij doet dat door te vertellen over haar persoonlijke ervaringen; hij doet dat als wetenschapper en schrijver van vele boeken. Hun documentaire laat zich inspireren door het in 2002 gepubliceerde boek "The Righteous: The Unsung Heroes of the Holocaust", waarin Gilbert honderden Jodenredders introduceert. Al deze helden werden door het Israëlische Holocaustinstituut Yad Vashem benoemd tot "Rechtvaardige onder de Volkeren" vanwege het – belangeloos en met gevaar voor eigen leven – redden van Joden tijdens de naziperiode.

In de documentaire volgen we Nyombayire en Gilbert door heel Europa waar ze de reddingsacties van ruim tien door Yad Vashem geëerde diplomaten nader onderzoeken. Ze spreken met nabestaanden van de redders en met degenen die hun leven aan hen te danken hebben. Ook bezoeken ze de locaties waar alles zich afspeelde, zoals de Hongaarse hoofdstad Boedapest waar de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg, de Zwitserse viceconsul Carl Lutz en de pauselijke nuntius Angelo Rotta alles in het werk stelden om te voorkomen dat de Joodse bevolking in de stad gedeporteerd werd of afgeslacht door de met de nazi’s collaborerende fascistische Pijlkruisers. De wapens van deze diplomaten waren visa en paspoorten van neutrale landen, die Joden toegang gaven tot het veilige buitenland.

Andere diplomaten die aan bod komen zijn bijvoorbeeld Selahattin Ülkümen, de Turkse consul op Rhodos, en Georg Ferdinand Duckwitz, attaché op de Duitse ambassade in Denemarken. De zoon van de Turkse diplomaat, dankzij wiens inzet tientallen Joodse levens gered werden, vertelt aan Gilbert dat zijn vader handelde volgens de opvatting dat het "de plicht is van een mens om zijn broeders te helpen". De Duitser Duckwitz was diezelfde mening toegedaan. "Hij was een goede Duitser", zo verklaart Leo Goldberger over zijn redder. De Duitse diplomaat, een lid van de nazipartij, waarschuwde van tevoren voor de door de nazi’s voorgenomen deportatie van de Joden in Denemarken. Bovendien verzekerde hij bij de premier van het neutrale Zweden dat zijn land toegang zou verlenen aan Joodse vluchtelingen uit Denemarken. Dankzij het handelen van Duckwitz konden circa 7.200 van de 7.800 Deense Joden door het Deense verzet met vissersbootjes naar Zweden overgebracht worden, waar ze de oorlog overleefden.

In een fragment in de documentaire bezoekt Stephanie Nyombayire het aangrijpende Holocaustmonument aan de oever van de Donau. Zestig paar gietijzeren schoenen herdenken de Joden die hier door Pijlkruisers geëxecuteerd werden, nadat ze eerst hun schoenen hadden moeten uitdoen. Vanaf de rand van de kade vielen hun dode lichamen in de rivier. Met name de kinderschoentjes grijpen de Rwandese aan. Het doet haar denken aan haar oom en tante plus hun zes kinderen, waarvan de jongste nog geen drie jaar oud, die tijdens de Rwandese genocide gedood werden. Hoe kunnen mensen hiertoe in staat zijn, zo vraagt ze zich hardop af. En hoe kan zulk bloedvergieten voorkomen worden? "Wat kunnen we doen?" is hierop de onbevredigende tegenvraag van een hedendaagse collega van Duckwitz op de Duitse ambassade.

Hoewel onbevredigend, is het antwoord van de Duitser wel eerlijk. Dat diplomaten tijdens de Tweede Wereldoorlog er meer dan eens in slaagden Joden te redden, betekent immers niet automatisch dat hun eigentijdse opvolgers dat ook altijd lukt. De stapsgewijs ontwikkelde, door ambtenaren vanuit kantoren aangestuurde en voor een aanzienlijk deel in ver verwijderde moordfabrieken door de nazi’s uitgevoerde massamoord, verschilt sterk met de meer primitieve en ogenschijnlijk chaotische slachtingen in Rwanda. Visa en paspoorten hadden vermoedelijk weinig uitgericht tegen de met kapmessen en machinegeweren bewapende Hutu-milities. Het ontbreekt in de documentaire helaas aan een uitgebalanceerde vergelijking tussen beide genociden, waardoor het onduidelijk blijft hoe de daden van de diplomaten van toen op concrete wijze een voorbeeld kunnen zijn voor de diplomaten van nu. Hoe kan bijvoorbeeld de nagedachtenis van Raoul Wallenberg ons helpen om genocide te doen stoppen?

Tegelijkertijd kunnen hedendaagse diplomaten en politici zich wel laten inspireren door de in "The Rescuers" genoemde mensenredders. Ook Wallenberg en de anderen waren immers geen geboren helden, maar lieten zich door omstandigheden leiden tot goede daden. "Er is geen goedheidsgen, geen formule van goedheid", zo luiden de wijze woorden van Martin Gilbert. "Ze hadden het gewoon in zich. De wil om goed te doen." Dankzij deze inspirerende verhalen en de twee zeer betrokken presentatoren is deze documentaire, die qua beeldtechnieken helaas wel wat gedateerd overkomt, van betekenis voor iedereen die streeft naar een betere wereld. Praktische voorbeelden om genocide te bestrijden worden dan wel niet gegeven, maar juist het informeren van het publiek, zoals deze documentaire doet, is misschien wel het beste wapen dat ons hiertegen ter beschikking staat.