Het chemieconcern IG Farben (een acroniem voor Interessen-Gemeinschaft Farbenindustrie AG) was een bedrijf waar Duitsland trots op was. In 1925 was het ontstaan na een fusering van meerdere ondernemingen, waaronder BASF en Bayer. Gedurende de hoogtijdagen was het de op drie na grootste onderneming van de wereld. In 1939 bedroeg de omzet bijna twee miljard Reichsmark en waren er meer dan 230.000 mensen werkzaam in de fabrieken, kantoren, laboratoria en mijnen van het bedrijf. Met zustermaatschappijen in Zuid-Amerika en de Verenigde Staten strekten de handelsambities zich uit tot ver buiten Duitsland. Meerdere aan het bedrijf verbonden chemici werden onderscheiden met de Nobelprijs. In het dagelijkse leven in Duitsland kon je niet om de producten van IG Farben heen: aspirine, vloerreinigingsmiddel, scheerzeep, rubber banden, plastic gebruiksartikelen, voedingsingrediënten; het werd allemaal geproduceerd in de fabrieken van het concern. Het is echter niet het succes dat ons tegenwoordig doet herinneren aan het bedrijfskartel, maar het omstreden verleden ten tijde van het Derde Rijk. IG Farben was een belangrijke geldschieter van de nazi’s, stelde zich gewillig in dienst van de Duitse oorlogsproductie, beheerde een concentratiekamp vlakbij Auschwitz en had een belangrijk aandeel in het bedrijf dat verantwoordelijk was voor de productie van Zyklon-B, de pesticide die door de SS gebruikt werd voor de uitroeiing van de Joden.

In “Kartel van de hel” beschrijft Diarmuid Jeffreys zowel de successen van IG Farben als het duistere pact dat de onderneming sloot met de nazi’s. Eerdere boeken van de Britse schrijver, journalist en filmmaker gingen over de FBI en over de geschiedenis van aspirine. Het is dat laatste onderwerp dat ook in dit boek aan bod komt, aangezien dit één van de succesproducten was van de firma Bayer, die later opging in de IG. Ook de ontwikkeling van chemische kleurstoffen, waarmee onder andere door de firma BASF in de tweede helft van de 19e eeuw begonnen werd, en de uitvinding van kunstmest, in het begin van de 20e eeuw, stonden aan de wieg van het succes van de IG. Het waren Carl Bosch en Fritz Haber die de techniek om kunstmest te produceren ontdekten. Allebei kregen ze later een belangrijke rol binnen de IG. Haber, die in 1933 Duitsland zou ontvluchten vanwege zijn Joodse afkomst, speelde ook een belangrijke rol bij de ontwikkeling van strijdgassen die tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het front zoveel leed veroorzaakten. Toen al bleek de Duitse chemische industrie zich niet te laten leiden door enig ethisch besef, wanneer het landsbelang ermee gemoeid leek te zijn en er winst te maken was. Het was een voorbode van de misdaden waarbij IG Farben tijdens de volgende oorlog gewillig betrokken raakte.

Na de uitvoerige beschrijving van de geschiedenis voor 1933 komt Jeffreys toe aan de IG tijdens de naziperiode. Aanvankelijk stond het nieuwe regime helemaal niet positief tegenover het concern, dat vanwege de internationale contacten en de vele Joodse leidinggevenden als on-Duits beschouwd werd. De aversie leek wederzijds: bestuursvoorzitter Carl Bosch hield in mei 1939 nog een toespraak waarin hij zich smalend uitte over het economische beleid van Hitler. Maar toen was zijn rol binnen de IG al uitgespeeld en was de macht in handen van een nieuwe generatie van opportunistische leiders, met Hermann Schmitz als de nieuwe bestuursvoorzitter, die het nieuwe regime zagen als een kans voor verdere groei van de onderneming. Dankzij grote donaties aan de partij en door Joden te ontslaan werd er toenadering gevonden tot het nazibestuur en werden er contracten getekend voor de productie ten bate van Hitlers oorlogsmachine. Er zou door de IG volop geprofiteerd worden van de oorlogszucht van de nazi’s: gevechtsvliegtuigen en -voertuigen werden voor een deel gebouwd met metalen van de IG en de motoren liepen op brandstof van het concern en werden ook gesmeerd met de olie en het vet van het bedrijf. Naar schatting een kwart van de uitrusting van de Duitse soldaat was afkomstig van de IG en vijfentachtig procent van de explosieven in de granaten kwam van de IG of één van haar dochterondernemingen. De lijst is zo lang dat Jeffreys constateert dat IG Farben bij het aanbreken van de oorlog “Hitlers eigen kartel” was geworden.

Twee prestigieuze projecten van IG Farben tijdens de oorlog waren de ontwikkeling en productie van synthetische olie en rubber. Aan beide grondstoffen dreigde een tekort te ontstaan, waardoor het nazibestuur er groot belang bij had dat ze via kunstmatige weg geproduceerd konden worden. IG had daar de kennis voor in huis en koos het Poolse plaatsje Monowitz als vestingplaats voor een nieuwe fabriek. Deze locatie was bewust gekozen, onder meer vanwege de nabijheid van concentratiekamp Auschwitz waar de gevangenen een belangrijk potentieel aan dwangarbeiders vormden. In samenwerking met de SS opende IG Farben er een eigen kamp, dat bekend kwam te staan als Auschwitz-Monowitz of Auschwitz III. Onder erbarmelijke omstandigheden werden de gevangenen, waaronder veel Joden die voorlopig aan de gaskamers ontkomen waren, ingezet bij de bouw van het fabriekscomplex, oftewel de Buna-Werke (Buna was de naam van het synthetische rubber). Volgens voorzichtige schattingen kwamen 35.000 mensen om tijdens de bouwwerkzaamheden. Aan de hand van ooggetuigenverslagen schetst Jeffreys een beeld van dit lijden. Ook beantwoordt hij de vraag wat de leiders van IG Farben wisten van de genocide die op enkele kilometers van hun kamp, in Birkenau, plaatsvond. Hij besluit zijn boek met een beschrijving van het IG Farben proces dat in 1946 door de Verenigde Staten in Neurenberg gevoerd werd tegen de topmannen van de onderneming. Ze werden onder andere aangeklaagd voor plundering en roof (bedrijven in het veroverde Frankrijk en Polen waren onrechtmatig overgenomen door de IG) en slavernij en massamoord. Gezien de vele overtuigende belastende feiten die Jeffreys aandraagt, werden de aangeklaagden zonder uitzondering bijzonder mild bestraft.

In het boek komen meerdere ingewikkelde chemische processen en aan de bedrijfsvoering gerelateerde onderwerpen aan bod, waarbij de schrijver zijn veelzijdige kennis ten toon spreidt. Hij schrijft net zo makkelijk over bijvoorbeeld de rol van het Haber-Boschsysteem bij de productie van kunstmest als over de internationale patenten en handelsbetrekkingen van de IG. Vanwege zijn duidelijke en vlotte schrijfstijl is voor de lezer enige kennis van chemie of economie niet of nauwelijks noodzakelijk. Wel duurt het vrij lang voordat het boek tot de kern komt; er moeten meerdere hoofdstukken over de voorgeschiedenis van het bedrijf doorgenomen worden, voordat de banden met nazi-Duitsland en de rol bij de Holocaust ter sprake komen. Voor de lezer met een belangstelling die breder is dan enkel de periode 1933 tot 1945 is dat echter geen bezwaar. Niet alleen is het interessant om iets meer te weten van de ontstaansgeschiedenis van voor ons nog altijd belangrijke producten als kleurstoffen en kunstmest, maar ook is het boeiend om te zien hoe een bedrijf zich ontwikkelde parallel aan het ontstaan van het Derde Rijk. Zowel de Eerste Wereldoorlog, het verdrag van Versailles als de Weimar-republiek hadden elk hun eigen invloed op de geschiedenis van de IG. Het boek vormt een uitvoerige beschrijving van de bedrijfsgeschiedenis van een op en top Duits bedrijf. Een minpunt is dat de vele noten niet aangegeven worden in de tekst. Behalve dat is het echter een zeer goed leesbaar boek met een boodschap die in het kader van bedrijfsethiek ook heden ten dage nog altijd actueel is. Immers blijft de industrie een belangrijke partner van overheden in het voeren van oorlogen, onder meer als producent van wapentuig. Het verhaal van IG Farben leert ons dat dit een zware verantwoordelijkheid is waarbij veel verder gekeken moet worden dan enkel economisch gewin.