‘Wie een boek over een boek schrijft moet ervoor waken dat schrijven niet overschrijven wordt.’ Het is de openingszin van Peter Baks boek ‘Een volk dat voor tirannen zwicht…’ die ik hier, dwars tegen deze regel in, citeer. Bak hield zich er tenslotte ook niet aan en citeert op vrijwel iedere bladzijde van zijn boek Van Randwijk – maar dat stoort zelden in zijn boeiende beschouwing over hoe verzetsman Van Randwijk op de oorlogsjaren terugblikt.

Henk van Randwijk, alias Sjoerd van Vliet, is volgens Bak vooral bekend door zijn ‘te pas en te onpas’ geciteerde dichtregels die de titel van dit boek vormen. Daarna herinnert men zich hem van zijn derde boek ‘In de schaduw van gisteren’, dat in enorme oplages onder scholieren werd verspreid. Als het aan Van Randwijk had gelegen had dat boek er waarschijnlijk nooit gekomen: het verscheen dan ook postuum. Hoe kwam dat en waarom meent Bak een boek aan dit boek te moeten wijden?

Henk van Randwijk is voor de oorlog onderwijzer. In de Amsterdamse Jordaan, op een arme volksschool, lijkt de Werkendamse schoolmeester zijn bestemming te hebben gevonden. Hij ziet de invloed van diepe armoede en schrijft hierover in zijn vrije tijd een tweetal vlammende romans. Tijdens de oorlog raakt hij betrokken bij de verzetskrant Vrij Nederland. Van Randwijk droomt ervan dat na de oorlog alles anders zal worden: de lasten van armoede worden verdeeld, geen berusting en geen verzuiling meer. Zijn idealen brengen hem in botsing met andere verzetslieden, die ook moeite hebben met zijn sterke wil. Enkele nauwe medewerkers van Vrij Nederland verlaten Van Randwijks groep en richten Trouw op. Van Randwijk overleeft de oorlog, maar ziet zijn droom van verandering in duigen vallen. Sterker nog: zelfs zijn eigen blad, Vrij Nederland, wil hem na de oorlog kwijt vanwege zijn radicale standpunten. Twintig jaar na het uitbreken van de oorlog krijgt Van Randwijk de vraag of hij in het Algemeen Handelsblad een feuilleton wil schrijven over de oorlogsjaren. Dat doet hij, op geheel eigen wijze, tachtig afleveringen lang, van 1960 tot 1965. Het zijn deze artikelen die, na Van Randwijks dood in 1967, gebundeld worden tot zijn derde boek ‘In de schaduw van gisteren. Kroniek van het verzet 1940-1945’.

Van Randwijk blikt twintig jaar na de oorlog terug op die oorlog. In zijn artikelen komen steeds drie thema’s terug: de Nederlandse bevolking is erg passief gebleven, de toenmalige gevestigde orde heeft gefaald en mede daardoor zijn honderdduizend Joden, medeburgers, vermoord. Die moord op zijn medeburgers kon hij maar moeilijk verwerken. Dat eerste, de passiviteit van zijn medeburgers onder ogen zien, kostte hem ook moeite. Dat mensen pas in actie kwamen wanneer hun eigen maaltijd, hun radio, hun werk werden bedreigd en anders wellicht nooit: hij vond het onbegrijpelijk. Van Randwijk kan na de oorlog dan ook moeilijk verwerken dat hij zijn leven op het spel heeft gezet en daarbij veel vrienden heeft verloren en veel medeburgers toch zijn vermoord, terwijl het ‘Pa Doorsnee’ vooral om ‘de rust van zijn gezin, zijn boterham en zijn wekelijkse voetbalmatch’ lijkt te gaan. Dat er van zijn idealistische verwachtingen over de periode na de oorlog niets terechtkomt, maakt het voor Van Randwijk nog moeilijker. Hij kan de oorlog niet achter zich laten: als een auto vol in de remmen gaat of een portier stevig wordt dichtgeslagen, lopen de koude rillingen over zijn rug, tot het eind van zijn leven.

Peter Bak schreef een boek over deze kroniek, die overigens geen echte kroniek is, zo constateert hij terecht. Van Randwijk deed iets interessanters: hij deelde zijn reflecties over de verschillen tussen hoe het twintig jaar na de oorlog is en hoe hij het destijds ervaarde. Dat maakt zijn ‘kroniek’ natuurlijk sterk persoonlijk en selectief; hoe sterk, daar waren veel lezers zich toentertijd niet van bewust. Van Randwijk wéét en oordeelt, laat weg en verbindt actualiteit met verleden; dat alles met vaardige pen, aldus Bak. Ook historicus Bak laat zien dat hij een kundig analist en schrijver is. Bak is een kenner van de verzetskranten: hij promoveerde op een proefschrift over Trouw als verzetsblad en naoorlogs dagblad. In ‘Een volk dat voor tirannen zwicht...’ laat Bak precies zien hoe Henk van Randwijks positie was tussen andere verzetslieden, zoals Gesina van der Meulen, Wim Speelman en Henk Kos, die in 1943 met hem braken en de verzetskrant Trouw oprichtten. Hij laat ook zien hoe Van Randwijk in zijn feuilleton terugblikt op zijn vriendschappen, de samenwerking met andere verzetslieden en het verbreken van de band met hen. Bak wijst duidelijk aan waarin Van Randwijk inconsequent is of zich zaken onjuist herinnert of aan elkaar verbindt, terwijl hij hem tegelijk probeert zo veel mogelijk te begrijpen en hem zo als mens, verzetsman en schrijver recht doet.

Bak volgt de tachtig afleveringen van de verzetskroniek in chronologische volgorde; omdat Van Randwijk qua thema’s steeds op hetzelfde aambeeld slaat (de passieve Nederlandse bevolking, de ‘Colijnkliek’ van de gevestigde orde die niet handelt maar meewerkt met de bezetter, de Jodenvervolging die men had laten gebeuren) zit er wel wat herhaling in. Zo wordt de door Van Randwijk aangehaalde opmerking van Otto Bene, Duits topdiplomaat in Den Haag, over de Nederlandse houding ten opzichte van de Jodenvervolging, wel een heel aantal keer herhaald. Storend wordt de herhaling zelden, doordat de citaten van Van Randwijk aansprekend en Baks analyses ervan boeiend zijn.

Honderdvijftigduizend scholieren kregen ‘In de schaduw van gisteren’ in 1970 cadeau. Hoeveel van hen de boodschap van Van Randwijk hebben begrepen, is de vraag; de mythe van de dappere Nederlanders leefde in die tijd immers nog sterk, terwijl Van Randwijk die juist steeds doorprikte. De brede verspreiding maakt wel dat het boek nu in iedere ramsj voor een enkele euro te verkrijgen is. Ik was al na lezing van een paar hoofdstukken in Baks boek overtuigd dat het die prijs zeker waard is. Dat voor ‘Een volk dat voor tirannen zwicht...’ hetzelfde geldt, moge uit bovenstaande duidelijk zijn.