Na in 1931 Mantsjoerije, de noordelijkste regio van China, veroverd te hebben, zetten de Japanners in de zomer van 1937 hun aanvalsoorlog tegen China voort. In de herfst van dat jaar werd de stad Nanking aanhoudend gebombardeerd door het Japanse Keizerlijke Leger. Uit vrees voor het oorlogsgeweld ontvluchtten de meeste buitenlanders stad, net als de Chinese autoriteiten en de welgestelde burgers. De minder welvarende bevolking bleef achter, samen met een klein groepje buitenlanders, vooral Duitsers en Amerikanen. Eén van hen was de Duitser John Rabe, het hoofd van de Siemens-vestiging in Nanking, die, met enkele onderbrekingen, al sinds 1908 in China werkzaam was. Ondanks dat hij daartoe de mogelijkheid had, weigerde hij Nanking te verlaten. Hij wilde zijn Chinese werknemers en bedienden niet in de steek laten. “De […] arme bedienden […] weten gewoon niet waar ze heen moeten […]”, zo noteerde hij in zijn dagboek. “Kan en mag ik er onder die omstandigheden vandoor gaan? Ik vind van niet! Iedereen die ooit urenlang bij een luchtaanval in een schuilkelder heeft gezeten met aan elke hand een bibberend Chinees kind, kan zich dat voorstellen.”

Rabe bleef bij zijn besluit en liet zijn mensen niet in de steek, ook niet toen de Japanse troepen in december 1937 de stad binnentrokken en daar de meest gruwelijke misdaden pleegden tegen Chinese militairen en de burgerbevolking. In plaats van te vluchten zette de Duitser zich in om de Chinese burgers te helpen. Hij gaf leiding aan een internationaal comité dat hij met andere buitenlanders opgericht had en toezicht moest houden op een veiligheidszone waar 200.000 Chinezen onder betrekkelijk veilige omstandigheden konden leven. Daarbij beriep hij zich op zijn Duitse nationaliteit en zijn partijlidmaatschap van de NSDAP; Japan was immers een met Hitler-Duitsland bevriende natie. Rabe voelde zich in zijn activiteiten gesteund door het nationaalsocialisme en Hitler, die hij hoog achtte, en was ervan overtuigd dat de Führer net zo bezorgd was als hij over het lot van de burgers van Nanking. Hij vergiste zich daarin echter schromelijk en stond er praktisch alleen voor. Enkel met hulp van de overige leden van het comité, waaronder Amerikanen die doceerden aan de universiteit van Nanking en Amerikaanse zendelingen, spande hij zich in om de Chinezen te beschermen tegen de folteringen, verkrachtingen en moordpartijen van het Japanse leger.

Rabe’s dagboekaantekeningen uit de tijd van de Japanse aanval en bezetting van Nanking werden in 1997 al gebundeld en uitgebracht in Duitsland, maar nu is ook een Nederlandse vertaling verschenen. Dagboekfragmenten worden daarin afgewisseld met foto’s, fragmenten uit persoonlijke brieven en diplomatieke rapporten en andere bronnen. Het is een aangrijpend verslag van wat tegenwoordig bekend staat als “het bloedbad van Nanking”, waarbij volgens sommige schattingen 300.000 doden vielen. De Duitse manager schrijft over de verkrachtingen waaraan zelfs jonge meisjes ten prooi vielen, de gruwelijke verminkingen die werden toegebracht aan onschuldige burgers en de lijken van slachtoffers van massa-executies die wekenlang lagen te rotten in de straten. Ook de activiteiten van het internationale comité worden door hem behandeld. Rabe en zijn medewerkers spraken meermaals met vertegenwoordigers van de Japanse ambassade en het leger, maar met name de legerleiding weigerde de misdaden toe te geven en in te grijpen, ondanks de druk die door het comité werd uitgeoefend door middel van rapportages van de misdaden, die werden toegestuurd aan de Amerikaanse en Duitse ambassade.

Ondanks alle diplomatieke tegenwerkingen en botte dreigementen slaagden Rabe en zijn comité erin de meeste Chinezen in hun veiligheidszone tot op zekere hoogte bescherming te bieden. Rabe, door de Chinezen “de levende Boeddha” genoemd, werd internationaal geroemd voor zijn heldendaden, maar niet in Duitsland, waar hij in 1938 terugkeerde. Hij werd gearresteerd door de Gestapo; weliswaar werd hij vrijwel meteen weer vrijgelaten, maar het werd hem verboden nog te spreken over de Japanse oorlogsmisdaden in Nanking om de verhouding tussen Duitsland en Japan niet te beschadigen. Zijn dagboeken werden in beslag genomen. Met het bijhouden van een dagboek begon hij pas weer toen in het voorjaar van 1945 het Rode Leger Berlijn binnenviel. In het boek zijn ook delen van dit dagboek opgenomen. Rabe schrijft opnieuw met afschuw over verkrachtingen en andere misdaden, die nu tegen zijn eigen volk gericht zijn. In zijn woorden uit die tijd lees je ook met enige terughoudendheid hoe hij afstand had genomen van het nationaalsocialisme. Het beeld van de vrede- en menslievende Hitler, dat hij had in Nanking, moet na zijn terugkeer in Duitsland in duigen gevallen zijn.

Naast de prettige schrijfstijl en de objectiviteit van Rabe als getuige van een dramatische historische gebeurtenis is het vooral zijn persoonlijke verhaal dat dit boek de moeite van het lezen waard maakt. Rabe gebruikte het hakenkruis om mensen te redden; voor hem stond het tegenwoordig gehate teken bijna gelijk aan het rode kruis. Japanse soldaten die zijn domein betraden om vrouwen te verkrachten of om te plunderen, schrikte hij af met zijn mouwband waarop de swastika prijkte en de nazivlag in zijn tuin moest hemzelf en de vluchtelingen die zich om hem heen verzameld hadden, beschermen tegen de Japanse bombardementen. Zijn humanitaire inzet en naastenliefde staan in schril contrast met de misdaden die onder datzelfde hakenkruis, uit naam van de ideologie waarin Rabe zich zo vergist had, gepleegd werden. Rabe’s verhaal is de wereld op zijn kop. Vanaf komend najaar is deze fascinerende geschiedenis niet enkel te lezen in dit boek, maar gaat hierover in Nederland ook een film in première met als titel “John Rabe”. In Duitsland kwam de film al eerder uit en werd deze onderscheiden met de Deutschen Filmpreis, onder ander voor beste film en beste hoofdrolspeler. Dit fascinerende boek heeft ons alvast zeer benieuwd gemaakt naar de film!