Dat de afloop van een boek al op de voorkant staat, betekent niet dat het lezen van dat boek dan ook maar meteen achterwege kan worden gelaten. De cover van ‘De man die weg moest’ van Frances Sanders laat namelijk weinig aan duidelijkheid te wensen over. Daarop staat, onder een serie van drie politiefoto’s van een man van middelbare leeftijd: "Hoe het leven van mijn opa in 1943 eindigde onder de guillotine."

Deze uitgave gaat dan ook niet over hoe het afloopt met Jacob Dirkmaat, de grootvader van Frances Sanders. Wel laat het boek zien hoe het toch zo ver heeft kunnen komen met de man waarover in de decennia na zijn dood binnen de familie vooral werd gezwegen. Sanders wist wel dat de depressiviteit waar haar moeder jarenlang last van had iets te maken moest hebben met het lot van haar vader in oorlogstijd. Maar dat was het dan ook wel zo’n beetje.

"De geschiedenis van mijn grootvader Jacob Dirkmaat kende ik niet of nauwelijks. Daarover werd bij ons thuis niet gesproken. Ik wist dat de vader van mijn moeder was onthoofd en dat het iets met uniformen van de Wehrmacht te maken had, maar dat wilde niet zeggen dat hij een held was. Als het geval al ter sprake kwam, was het in vage bewoordingen. Vragen over haar vader leken bij mijn moeder een mengeling op te roepen van schaamte, wrevel en verdriet."

"Daarover werd bij ons thuis niet gesproken": zo is het na de oorlog in vele Nederlandse gezinnen gegaan. Maar het zwijgen nam de vragen natuurlijk niet weg. In het geval van Sanders komt de eerste aanzet tot antwoorden tijdens een familiereünie in 2018. Dan komen er brieven "over opa in de oorlog" boven water. De verborgen familiegeschiedenis krijgt langzaam contouren en laat Sanders niet meer los. Ze is theatermaker van beroep en besluit er een voorstelling over te maken, waarbij ze zich realiseert dat persoonlijke nieuwsgierigheid en hiaten invullen met veronderstellingen niet volstaat: het moet kritisch, objectief en systematisch.

Die aanpak heeft geleid tot een zeer lezenswaardig en interessant boek. Hoewel er persoonlijke motieven aan ten grondslag liggen, weet Sanders gepaste afstand tot haar hoofdpersoon te bewaren – iets wat sommige biografen al niet lukt terwijl ze niets eens familie zijn van degene wiens leven ze in kaart brengen. Het resultaat is een objectieve en tegelijk gepast betrokken beschrijving van de levenswandel van haar opa, die aardige pieken met diepe dalen afwisselde. Zijn periodes van welvaart worden steevast gevolgd door jaren van gebrek en armoede, iets waar zijn eigen karakter voor een flink deel debet aan was. Op de achterflap van het boek staat niet voor niets: "Jacob Dirkmaat was een man die groot droomde en diep viel."

In het boek ontstaat het beeld van een wat wereldvreemde man die er talent voor had om op de verkeerde momenten zakelijke avonturen aan te gaan. Tijdelijk succes werd daardoor telkens weer ingewisseld voor periodes van gebrek, armoede en hoop op betere tijden. Jacob Dirkmaat kwam niet aan zijn eind omdat hij in verzet kwam tegen de nazi’s. Zijn lot kan niet los worden gezien van zijn gebrek aan inzicht in wat zich nu echt in de wereld om hem heen aan het afspelen was. Maar er was wel een volstrekt krankzinnig systeem als dat van de nazi’s voor nodig om zijn laatste poging om wat van het leven te maken in 1943 onder een guillotine te laten eindigen.