Elke Nederlandse gemeente heeft zo haar eigen oorlogsverleden. Wie zich verdiept in Haarlem tijdens de bezettingsjaren, komt al snel uit bij klinkende namen als Hannie Schaft, Corrie ten Boom en Freddie en Truus Oversteegen. In de Noord-Hollandse hoofdstad en omgeving zijn verschillende verzetslieden actief geweest die later beroemd zijn geworden en die zich hebben genesteld in de publieke herinnering. Minder aandacht was er voor de andere kant in Haarlem: die van de Duitse machthebbers, NSB’ers, collaboratie en verraad.

In het boek ‘Fout volk’ duiken historici Jan-Jaap van den Berg en Jan de Roos, die beiden eerder publiceerden over de geschiedenis van Haarlem, in de grijstinten en het donkere zwart van Haarlems bezettingsverleden. De omvang van het boek – een kloeke 368 pagina’s – verraadt meteen dat Haarlem op dit vlak allerminst van smetten vrij was en het toneel vormde van tirannie, roof, opportunisme en collaboratie. Aan de hand van vijfenveertig biografische portretten laten de auteurs zien op welke wijze functionarissen en inwoners van Haarlem samenwerkten met de Duitse bezetter. Het is een bont gezelschap dat voorbijkomt: bestuurders van de stad, notarissen, een kroegbaas, politieagenten, huizenkopers, een kapper, winkeliers, een secretaresse – in alle lagen en in alle hoeken van de stad was er bereidheid om de handen ineen te slaan met de Duitsers. Collaboratie kende vele gezichten.

Om enige ordening aan te brengen in dit gevarieerde palet van collaboratie en wandaden is het boek opgedeeld in vijf hoofdstukken. Allereerst is er aandacht voor de Duitse machthebbers in Haarlem. Tijdens de bezettingsjaren vormde Haarlem een bestuurlijk en militair centrum van de Duitsers. Spil in dat systeem was Beaufragte (vertegenwoordiger van de provincie) Martin Seidl, die onder supervisie van Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart bepaalde wat er gebeurde in de stad en de regio. Belangrijk instrument voor de Duitse bezetter daarbij was de Nederlandse politie, onderwerp van het tweede hoofdstuk. Verschillende Nederlandse politieagenten zoals Fake Krist, Leo de Fauw en Roelof Laduc werkten actief en enthousiast samen met de Duitsers om Joden en verzetslieden op te sporen. In de andere hoofstukken komen de bestuurders van de stad, profiteurs die financiële kansen zagen en andere verraders voorbij.

De keuze van de auteurs om het verhaal van collaborerend Haarlem te tonen aan de hand van biografieën is een slimme vondst. Allereerst omdat het goed laat zien dat collaboratie mensenwerk was. De ijver waarmee figuren als Willem Meindert Willemsen en Fake Krist (‘de schrik van Haarlem’) op Joden jaagden, laat zien dat individuele inzet een belangrijke factor vormde voor het succes van het Duitse opsporings- en vervolgingssysteem. De selectie van geportretteerden laat daarnaast ook mooi zien dat de motieven om de bezetter te steunen nogal uiteenliepen. Sommige Haarlemmers steunden de Duitsers omdat zij zich identificeerden met het nationaalsocialistisch gedachtengoed. Anderen hielpen de bezetter om er financieel beter van te worden. En tussen die twee uitersten waren er verschillende combinaties van politieke overtuiging, economische motieven en opportunisme. Waar wethouder Rinus van Driel bijvoorbeeld een overtuigd nationaalsocialist was, waren Max Gerisch en Curt Frauendorf - sleutelfiguren binnen het Haarlemse bezettingssysteem - zeker pro-Duits, maar geen radicale nazi’s. De Duitse bezetting bood hen beiden echter een kans om status en een goed inkomen te verwerven. En ook iemand als politieagent Johan Sauer, die onder andere de 18-jarige verzetsman Jan Hoberg mishandelde, handelde niet zozeer uit principiële overtuiging, maar vooral om promotie te maken. Agent Gerard Verschoor sloeg daarentegen de handen ineen met de Duitse bezetter uit rancune: hij voelde zich onheus behandeld door zijn korpschef. Zo prozaïsch kan verraad soms zijn.

De vijfenveertig geportretteerden hadden er ook honderd kunnen zijn, zo stellen Van den Berg en De Roos. Er liep tijdens de bezetting immers nog veel meer ‘fout volk’ rond in Haarlem. Maar dat zou, zo betogen de auteurs, niet een wezenlijk ander beeld opleveren. Het met aandacht uitgegeven ‘Fout volk’ biedt een rijk geïllustreerd en gedetailleerde blik op een donkere en pijnlijke periode van de Spaarnestad. Daarmee is een lacune in de lokale geschiedschrijving opgevuld en heeft de Haarlemse collaboratie een gezicht gekregen. Wie na het lezen van dit boek Haarlem bezoekt, kijkt met andere ogen om zich heen en ziet het lelijke verleden van een prachtige stad.