Duitsland kent niet het fenomeen van een nationale dodenherdenking, waarbij specifiek de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht. Hoewel er in Duitsland op verschillende momenten wordt stilgestaan bij de verschrikkingen en getroffenen van de oorlog en men in bredere zin op Volkstrauertag gevallenen herdenkt, staan schuldgevoel en vrees voor wat andere landen daarvan zouden vinden een nationale herdenking in de weg. Nog altijd is men in Duitsland bezig met Vergangenheitsbewältigung, ‘in het reine komen met het verleden’ en ligt het naziverleden – begrijpelijkerwijs - precair.

De deken van schuld die over Duitsland ligt, heeft lang geresulteerd in verdringen en zwijgen. Men wilde vooral vergeten. ‘Don’t mention the war’. In de jaren zeventig wist de Duitse schrijver Walter Kempowski (1929-2007) dit zwijgen te verbreken en honderden landgenoten te verleiden tot praten. Werkend aan zijn roman ‘Tadellöser & Wolff’ stelde hij circa vijfhonderd min of meer willekeurige West-Duitsers de vraag ‘Heeft u Hitler gezien?’ Een eenvoudige vraag. Een gesloten vraag, waar men met een kort en feitelijk ‘ja’ of ‘nee’ op kon antwoorden. Maar vooral een neutrale vraag. En juist die neutraliteit nodigde uit – zo blijkt uit de reacties - tot praten.

Kempowski nam alle antwoorden over en verzamelde ze in het boek ‘Haben Sie Hitler gesehen?’ (1973), dat nu in Nederlandse vertaling is verschenen. Een boek dat enkel de antwoorden van de respondenten op de gestelde vraag bevat. Niet voorzien van context, inmenging of commentaar, maar slechts gerangschikt op min of meer chronologische volgorde. Waarbij de losse antwoorden samen het verhaal vormen. Het is een methode die Kempowski later zou sublimeren in ‘Das Echolot. Ein Kollektives Tagebuch’: een enorm project waarbij hij talloze fragmenten uit brieven, dagboeken, notities en andere documenten, die alle een bepaalde periode uit de oorlog belichten, rangschikte. In 2020 verscheen in Nederlandse vertaling het fenomenale laatste deel van deze reeks, getiteld ‘Zwanenzang’.

In ‘Heeft u Hitler gezien?’ lezen we vooral over de eerste jaren van Hitler als leider van het Duitse Rijk. De meeste reacties die we lezen zijn van mannen, vrouwen en kinderen die langs de kant van de weg hun Führer toejuichten. We kennen allemaal de diverse beelden van Hitler die, staand in zijn auto, langs enthousiaste menigtes rijdt, zwaaiend met bloemen en de arm gestrekt. Het perspectief van de toeschouwer bleek minder groots en meeslepend. Velen herinnerden zich vooral het lange wachten voordat de bijna mythische leider eindelijk voorbijkwam. En dat langverwachte moment was vervolgens in een vloek en een zucht voorbij, eindigend in een deceptie: "Hij zag er heel normaal uit." Of: "Ik zag zijn hoofd voorbij rijden, ik zag het tussen andere hoofden. […] Eigenlijk zag je alleen de klep en de pet", aldus een latere professor. Een huisvrouw, geboren in 1927, herinnerde zich: "’s Middags kwam hij eindelijk, met zijn hand zo, voor zijn gezicht, ik kon hem helemaal niet zien."

Meerdere getuigen vroegen zich ruim vijfendertig jaar na dato af wat men destijds in Hitler heeft gezien. Slechts een enkeling kwam open uit voor zijn of haar nog immer aanwezige adoratie van de Duitse leider. "Het ergert me nog steeds als ik een denigrerend verhaal over Hitler lees", zo stelde een in 1922 geboren groothandelaar. Volgens anderen was er op Hitler weinig aan te merken geweest, behalve dan dat hij een oorlog was begonnen.

Minder neutraal was een tweede vraag die Kempowski voorlegde: ‘Wist u ervan?’ Haben Sie davon gewusst? Waarmee de wond werd opengelegd en het beest in de bek werd gekeken. Waar het eerste deel overwegend bestaat uit antwoorden die beginnen met ‘ja’, lezen we hier vooral omfloerst ‘nee’, in verschillende varianten. "Volgens mij heb ik er niets over gehoord." En: "Ik heb nooit iets gezien." Of: "Nee. Nou ja, helemaal nee wil ik niet zeggen." Door de directheid van de vraag gingen de luiken weer dicht. Hoewel sommigen toch ook naar binnen lieten kijken en openhartig vertelden over de verschrikkingen die zij hadden gezien.

De veelheid aan stemmen in ‘Heeft u Hitler gezien?’ biedt een fraaie en indrukwekkende collage van het individu in de massa. En van de lenigheid van de herinnering. De ontwijkende antwoorden in het boek zijn minstens zo onthullend als de eerlijke antwoorden. Hoewel Kempowski zelf niet aan het woord komt en de grote afwezige in het boek lijkt, is het juist zijn vraagstelling en aanpak die bepalend zijn voor de kracht van dit werk. Een werk als uitgeknipte letters uit een tijdschrift, die samen een zin vormen. Een zin die blijft nagalmen in je hoofd.