Voor 1945 functioneerde de Oost-Pruisische stad Köningsberg tegelijkertijd als bastion en als brug op het grensvlak van Duitsland en het Slavische Oost-Europa. Hoewel er een latente spanning bestond tussen Duitsers en de Poolse en Russische buren (die soms ontaardde in oorlog), was er daarnaast ook altijd sprake van intensieve handel, vooral in landbouwproducten, hout en bont. Dit betekende overigens niet dat Köningsberg ook in culturele zin een ‘gemengde stad’ was. Rond 1800 was Köningsberg met zo’n zestigduizend inwoners uitgegroeid tot één van de grootste Duitse steden, maar de inwoners waren vooral afkomstig vanuit andere Duitse gebieden, terwijl in de stad en omgeving een proces van ‘verduitsing’ plaatsvond. De stad Köningsberg zelf was met zijn gerenommeerde universiteit, waaraan een beroemde filosoof als Immanuel Kant verbonden was, een glanzend centrum van Duitse cultuur. Toch waren er nog in het begin van de twintigste eeuw op het Oost-Pruisische platteland de nodige dorpelingen die vasthielden aan de oude Litouwse en Poolse dialecten.

De Amerikaanse historica Nicole Eaton, verbonden aan Boston College, beschrijft hoe door de afloop van de Eerste Wereldoorlog de functie van de stad Köningsberg als ‘Duits bastion tegen het Slavische gevaar uit het oosten’ op fatale wijze werd aangewakkerd. Dankzij het Verdrag van Versailles had Polen een corridor naar de Oostzee gekregen, waardoor Oost-Pruisen de landverbinding met Duitsland kwijtraakte. Mede hierdoor zou de revanchistische retoriek van Adolf Hitler in Köningsberg veel aanhang verwerven – bij de verkiezingen van maart 1933 behaalde de NSDAP een absolute meerderheid van 56,5% in Oost-Pruisen, de hoogste score van heel Duitsland. Onder leiding van de oorspronkelijk uit het Rijnland afkomstige Erich Koch werd een machtige partijorganisatie uit de grond gestampt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wist Koch, die altijd het vertrouwen bleef houden van Hitler, zijn heerschappij zelfs uit te breiden tot delen van Polen en de Oekraïne.

Met de ineenstorting van het Derde Rijk in 1945 zou de bevolking van Oost-Pruisen, voor zover die niet had kunnen vluchten naar het westen, keihard geconfronteerd worden met het soort ellende dat de nazi’s eerder zelf jarenlang over andere landen hadden uitgestort. Köningsberg werd nu het toneel van massale verkrachtingen, vernietigingen en plunderingen door het Rode Leger. Dat afschuwelijke verhaal is op zichzelf al wel bekend. Nicole Eaton voegt daar enkele minder bekende observaties aan toe. Zo merkt zij op dat Stalin en zijn legerleiding aanvankelijk geen vastomlijnde opvattingen lijken te hebben gehad over de status van Köningsberg en de Duitse inwoners daarvan. De stad werd geannexeerd en er begonnen zich steeds meer Russen te vestigen, maar nog steeds woonden er duizenden Duitsers in de stad, die echter geen aanspraak konden maken op het Sovjet-staatsburgerschap. In 1948 werden de laatste Duitsers ten slotte toch uit de stad verbannen. De wederopbouw van wat nu Kaliningrad heette, geschiedde in Sovjetstijl, maar tot op de dag van vandaag zijn in de stad en de omgeving talloze sporen van het Duitse verleden te zien.

De zeer interessante en goed geschreven historische studie van Nicole Eaton is door Poetins oorlog tegen Oekraïne in een ander daglicht komen te staan. Na de val van het communisme in 1989 en de Duitse hereniging een jaar later, was het voormalige Oost-Pruisen opnieuw een brugfunctie gaan vervullen, waarbij voormalige Duitse inwoners en hun familie als toerist hun oude ‘Heimat’ gingen bezoeken en de wonden uit het verleden leken geheeld. Inmiddels is Kaliningrad plotseling opnieuw een ‘bastion’ geworden, maar dan als volstrekt geïsoleerde Russische enclave in het westen, omringd door Poolse en Baltische staten die hun legers versterken en zich ingraven.