Grete Weil (1906 – 1999) was een Duitse Joodse schrijfster, vertaalster en verzetsstrijdster. Ze debuteerde in 1949 met ‘Ans Ende der Welt’, dat boek verscheen alleen in Oost-Duitsland. Haar roman ‘Tramhalte Beethovenstraat’ verscheen in 1963, hierin beschreef ze haar herinneringen aan de oorlogsperiode, toen ze in die straat woonde. Pas in 1980 kwam haar literaire doorbraak met haar roman ‘Meine Schwester Antigone’ waarin de Jodenvervolging eveneens een belangrijke rol speelde. In 2022 verscheen postuum haar grote roman ‘Der Weg zur Grenze’ die Grete Weil in 1944-1945 tijdens de onderduiktijd in Amsterdam geschreven had. Het boek werd uitgegeven door historica Ingvild Richardsen, nadat zij ontdekt had dat de literaire en fotografische nalatenschap van Weil sinds haar dood in het archief van de stichting Monacensia in München lag. In dat archief trof Richardsen ook het manuscript van ‘Der Weg zur Grenze’ aan en ze besloot de roman te publiceren. Thans is dit imposante werk ook in het Nederlands verschenen. Het boek is een verborgen autobiografie. Achter de hoofdpersonen Monika en Klaus gaan in werkelijkheid Grete en haar neef en man Edgar schuil.

Margarete Elisabeth Dispeker, zoals ze officieel heette, was afkomstig uit een Beierse gefortuneerde Joodse familie. In 1932 trouwde ze met haar neef Edgar Weil, een Duitse Germanist, dramaturg en koopman. Al een jaar later emigreerde Edgar naar Amsterdam, op de vlucht voor het opkomend nazisme. Daar richtte hij het farmaceutische bedrijf Endopharm op. Grete, inmiddels opgeleid tot fotografe, volgde haar man in 1935. In de Beethovenstraat in Amsterdam nam ze een fotostudio over, want pas na zijn dood zou ze zich volledig richten op een literaire carrière.
Het echtpaar had plannen om verder te reizen, doch de arrestatie van Edgar Weil in 1941 door de Gestapo gooide roet in het eten. Nederland was inmiddels al een jaar bezet door de Duitsers, en de Neurenbergse wetten waren ook hier ingevoerd. De Joodse bevolking werd vervolgd, gearresteerd en op transport gesteld. Edgar werd naar Mauthausen gebracht, waar hij in september overleed. Officieel aangegeven doodsoorzaak: neergeschoten tijdens een vluchtpoging. Grete vernam zijn dood pas in oktober dat jaar.

Toen haar man gearresteerd was, begreep Grete dat het voor haar ook niet meer veilig was en ze dook onder. Grete was bevriend met Herbert Meyer-Ricard, tekenaar, ontwerper en grafisch vormgever, maar samen met zijn vrouw Vera Haymann zat hij ook in het verzet. In 1944 richtte hij samen met Duitse en Nederlandse socialisten de Hollandgruppe Freies Deutschland op, gesitueerd aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam. Deze verzetsgroep hielp deserterende Duitse militairen in ruil voor hun wapens en uniformen voor het verzet, ontplooide illegale activiteiten, en gaf het illegale blad ‘Hollandgruppe Freies’ uit. Grete Weil sloot zich bij hen aan en samen met het echtpaar Meyer-Ricard vormde zij de kern van de verzetsgroep. Uiteindelijk overleefde ze de oorlog. In 1947 keerde ze terug naar Duitsland om zich te voegen bij haar tweede man, een pupil van Edgar Weil.

‘De weg naar de grens’ begint in 1936, de nazi’s zijn dan al sterk aan de macht. De hoofdpersoon is de Duitse Monika Merton. Zij is een jonge Joodse dertiger, en ze is op weg naar de grens om haar vaderland te verlaten. Op de vlucht voor de Gestapo die haar zoekt, nadat ze haar man Klaus al hadden gearresteerd. Tijdens haar reis ontmoet ze een bekende, de dichter Andreas von Cornides die op weg is naar de bergen om een skitocht te maken. Hij is een kunstenaar die zich nauwelijks met politiek bezighoudt. Hij heeft dan ook weinig besef van de Jodenvervolging die gaande is, totdat hij Monika ontmoet. Hij besluit van zijn skitocht af te zien en volgt Monika door de bergen richting de grens. Onderweg begint Monika haar levensverhaal te vertellen, ze wil hem op vrij directe wijze het besef bijbrengen over wat er gaande is hun vaderland. Dat doet ze aan de hand van wat haar man en neef Klaus overkomen is. Klaus werd door de nazi’s vervolgd, gearresteerd en uiteindelijk vermoord in concentratiekamp Mauthausen. Pas veel later verneemt Monika zijn dood. Al die tijd koesterde ze nog hoop dat hij vrij zou komen. Het nieuws is zo’n klap dat ze bijna eraan onderdoor gaat. Dat verhaal opent eindelijk Andreas’ ogen voor het gewelddadige beleid van het naziregime. Hij wil met haar meevluchten, maar Monika vertrekt alleen. Bij de grens, wanneer hij niet reageert op een SA-patrouille, wordt hij doodgeschoten.

Wat ‘De weg naar de grens’ zo bijzonder maakt, is dat het niet zo zeer het aangrijpende liefdesverhaal, hoe mooi intens beschreven ook, maar meer nog een poging de mensheid hun ogen te openen voor het leed dat men elkaar kan aandoen. Daarmee is dit boek ook zeer actueel, want ook in onze huidige tijd is verdraagzaamheid steeds minder te vinden. Op intense wijze beschreef Grete Weil de transformatie die zij in de hoofdpersoon Monika Merton, doormaakte. Van een bijna zorgeloze vrouw veranderde ze onder invloed van de feitelijke oorlogsdreiging in een door het leven getekende vrouw. Maar tevens was ze realistisch in haar politieke zelfkritiek. Grete legde de vinger op de zere plek wanneer ze aangaf dat ze ook een ernstig schuldgevoel dat ze bij zich droeg. Hun vaderland veranderde door het fascisme en de Duitsers lieten dat gebeuren. Niemand die aanvankelijk iets tegen deze ontwikkeling deed, terwijl velen net als zij toch van hun land hielden. Er werd te lang geaarzeld om de opkomst van nazi’s tegen te houden. ‘De weg naar de grens’ is daarmee niet alleen een waarschuwing, maar ook een spiegel die Grete Weil haar lezers – en dan de Duitsers in het bijzonder – wilde voorhouden. In haar boek refereerde ze duidelijk aan het feit dat het nu om een Jood ging, maar een volgend keer kon het wellicht gaan om een Engelsman, een Fransman of een Rus. En daarin had ze volledig gelijk. Het ligt er maar aan welk etiket je op je slachtoffers plakt. Vanuit dat oogpunt is ‘De weg naar de grens’ is een boek dat wereldwijd door iedereen gelezen zou moeten worden.

Het boek bevat nog een interessant nawoord door Ingvild Richardsen, daarin wordt Grete Weils leven in het kort belicht om meer licht te werpen op de onderliggende autobiografische achtergrond van de roman.