Dat we de jaren ’40-’45 niet enkel kunnen bekijken door de bril van ‘goed’ en ‘fout’ is inmiddels wel bekend. Het verleden blijkt – het mag eigenlijk geen verrassing zijn – complexer dan op het eerste oog zichtbaar. In 1983 wierp Hans Blom, de latere directeur van het NIOD, met zijn oratie "In de ban van goed en fout" een steen in de overzichtelijke vijver van ‘helden’ en ‘schoften’ en gaf een aanzet om af te rekenen met het zwart-witparadigma. Met zijn niet onomstreden boek ‘Grijs verleden’ (2001) betoogde Chris van der Heijden voor een breder publiek dat het te simpel is om louter te spreken van ‘goede’ en ‘foute’ Nederlanders en dat men in bezet Nederland een groot grijs gebied kan ontwaren. En eind 2022 nog zorgde de nieuwe inrichting van het Verzetsmuseum in Amsterdam voor een niet van emoties gespeende discussie over de vraag of er wel ‘helden’ bestonden tijdens de Tweede Wereldoorlog of dat we enkel kunnen spreken van heldendaden. Alle Twittertirades en ingezonden brieven in de nationale dagbladen ten spijt, het idee dat het verzet louter uit helden bestond is moeilijk overeind te houden.

Het recent verschenen boek ‘De vermeende verzetsman’ van Martine Letterie, biedt een fascinerende grijstint in dit complexe kleurenpalet van de jaren ’40-’45. Letterie schreef eerder een indrukwekkende hoeveelheid jeugdboeken en is als president van de Amicale Internationale KZ Neuengamme nauw betrokken bij het in stand houden van de herinnering aan concentratiekamp Neuengamme. In haar nieuwe boek zet ze nauwgezet het levensverhaal van Jan Duijkers uiteen. De naam Jan Duijkers zal niet bij iedereen een belletje doen rinkelen. Zijn oorlogsverleden heeft hem geen plek opgeleverd in het publieke geheugen, maar volgens de overlevering binnen de familie Duijkers had Jan heldhaftig deelgenomen aan het verzet tegen de Duitse bezetter. In september 1944 werd hij door de Duitsers gearresteerd en in kamp Amersfoort gevangengezet. Vanuit daar ging hij op transport naar Neuengamme, waar vooral verzetsmensen, politieke gevangenen en werkweigeraars vastzaten. Op 3 mei 1945 kwam Jan om het leven bij de vergissingsaanval van Engelse piloten op het passagiersschip Cap Arcona. De ontdekking van een tweetal koffers in 2013 door de kleindochter van Jan gooide het beeld van hem als verzetsman echter overhoop. In deze koffers zaten onder andere documenten waaruit bleek dat Jan voor de Duitsers had gewerkt en daarbij zelfs contact had met hooggeplaatsten, zoals Hanns Rauter, Arthur Seyss-Inquart en Friedrich Christiansen. Vastgezeten in Amersfoort en Neuengamme én gewerkt voor de Duitsers. Van ‘goed’ naar ‘fout’. Wat was er aan de hand met Jan Duijkers? Op verzoek van de kleindochter van Jan heeft Martine Letterie zich op die vraag gestort, hetgeen na bijna tien jaar onderzoek heeft geresulteerd in dit boek.

Keurig chronologisch wordt het levensverhaal van Jan Duijkers verteld. Hieruit komt het beeld naar voren van een charmante, doortastende en vasthoudende man. Maar ook een man met een weinig stabiel leven. Dat begon al in zijn vroege jeugd. De ouders van Jan gingen uit elkaar, tot vijf keer toe moest hij verhuizen, zijn moeder kwam in een psychiatrische inrichting terecht en als kleine jongen moest hij langere tijd zijn eigen weg gaan. Ook zijn werkzame bestaan werd gekenmerkt door tegenslag en verandering. Meerdere keren werd Jan, hoewel steeds succesvol in zijn werk, onvrijwillig ontslagen. In 1940 besloot Jan voor zichzelf te beginnen, waarmee een van de interessantste delen van het boek begint. Samen met zijn tweede vrouw Cootje (Jan wisselde niet alleen regelmatig van baan, maar ook van vrouw), richtte Jan kort na het begin van de bezetting een bewakingsbedrijf op in hun woonplaats Amersfoort. De Amersfoortsche Nachtveiligheidsdienst (ANV) werd al snel een succes, mede door de toename van Duitse klanten. Binnen twee maanden na oprichting bewaakte de ANV ‘objecten van de Wehrmacht’ en het aantal contracten dat Jan met de Duitse bezetter sloot zou nog verder toenemen. Letterie beschrijft uitvoerig hoe Jan de kansen greep die voorhanden kwamen. Op basis van de ANV-administratie wordt getoond hoe Jan in 1942 zelfs aan tafel kon schuiven bij Rauter, Seyss-Inquart en Christiansen. Hoewel onduidelijk is wat daar exact is besproken, is het opvallend dat kort na deze bezoeken het particuliere beveiligingsdiensten werd toegestaan distributiekantoren en openbare gebouwen te bewaken. Het heeft alles weg van een succesvolle lobby.

Of Jan in zijn samenwerking met de Duitsers ook werd gedreven door politieke overtuigingen wordt niet helemaal duidelijk. Hoewel zelf geen lid van de NSB, had hij wel NSB’ers onder zijn vrienden. En uit de documenten in de koffers blijkt een interesse in het gedachtegoed van de nazi’s. We kunnen in ieder geval concluderen dat de nazi-ideologie hem niet heeft weerhouden om actief met de Duitsers samen te werken.

In de nacht van 25 op 26 september 1944 keert het tij. Jan wordt door SS-Untersturmführer Korver uit huis gehaald en wegens Arbeitsverweigerung naar kamp Amersfoort gebracht. Kort na zijn aankomst in kamp Amersfoort gaat hij op transport naar Neuengamme. Jan doorstaat de verschrikkingen in het kamp om uiteindelijk noodlottig aan zijn einde te komen bij het bombardement van de Cap Arcona – het passagierschip dat werd gebruikt bij de ontruiming van Neuengamme. De exacte achtergrond van de werkweigering en de arrestatie is in nevelen gehuld. Jan had uit vrees voor wat er stond te gebeuren op Dolle Dinsdag zijn contracten met de Wehrmacht opgezegd, om die drie dagen later – toen de rust weer wat was teruggekeerd – weer op te pakken. Mogelijk was het opzeggen van de contracten de reden dat Jan uit zijn bed werd gelicht. En mogelijk dat de derde vrouw van Jan, Germaine, daar een actieve rol in heeft gespeeld. De heftige ruzies tussen Jan en Germaine, die ook fysieke vormen aannam, waren mogelijk aanleiding voor verraad door haar, maar het blijft hier bij beredeneerd gissen.

Hoe moeten we naar Jan Duijkers kijken? Het beeld van Jan als verzetsheld is door het uitgebreide en knappe onderzoek van Letterie drastisch bijgesteld. Verzetsactiviteiten door hem zijn niet bekend of bewezen en in de verhalen die binnen de familie Duijkers rondgingen over zijn verzetswerk zijn grote gaten te schieten. Wél laat Letterie overtuigend zien dat Jan met zijn doortastende karakter handig gebruik heeft gemaakt en heeft geprofiteerd van de omstandigheden tijdens de bezetting, hetgeen we kunnen scharen onder de noemer economische collaboratie. Maar ook dat Jan door de Duitsers is gearresteerd en daaropvolgend een zware en beroerde tijd heeft gehad in Amersfoort en Neuengamme. Uiteindelijk met dodelijke afloop. Maakt hem dat naast collaborateur ook slachtoffer? "Op sommige levens passen meer etiketten", concludeert Letterie. Het intrigerende verhaal van Jan Duijkers laat wederom zien dat de werkelijkheid niet altijd zwart-wit is, maar bestaat uit een waaier aan kleuren.