Sinds de val van de Muur worden steeds meer geheime archieven door het Kremlin vrij gegeven. Hierdoor wordt langzaam maar zeker steeds meer duidelijk over de rol die de Sovjet Unie in de Tweede Wereldoorlog heeft gespeeld. Vaak gaat de aandacht hierbij uit naar de kopstukken van de Sovjet-regering en het Rode Leger, maar nog altijd is er slechts weinig bekend over Soldaat Ivan, de Russische equivalent van Jan Soldaat. Catherine Merridale (Stockbridge, 1959) brengt hierin verandering met haar boek “Ivans Oorlog - Leven en dood in het Rode Leger, 1939-1945”.

“Ivans Oorlog” belicht de oorlog vanuit het oogpunt van de gewone man, die uit zijn dagelijks leven wordt gerukt om voor het Moederland te vechten en in veel gevallen te sterven. Dit geeft de werkelijke Soldaat Ivan een gezicht. Een gezicht dat als gevolg van zowel Sovjet- als Nazi- en later zelfs Amerikaans propaganda jarenlang verborgen is gebleven. Niet langer is de Rode Soldaat een wrede barbaar of een dappere strijder, maar een vader of zoon die als ieder ander verlangde naar huis en familie.

Deze invalshoek maakt het boek van Catherine Merridale het lezen meer dan waard. Het geeft een kijkje in de keuken van het Rode Leger en beschrijft de dagelijkse beslommeringen en problemen waarmee de soldaten worstelden, variërend van het vermeende overspel van de vrouwen thuis tot de strijd tegen de ijzige kou, waar – in tegenstelling tot Duitse mythes – ook Russische soldaten last van hadden.

Naast deze tamelijk huiselijke problemen schuwt “Ivans Oorlog” ook de grotere politieke thema’s niet. De haat van de soldaten ten opzichte van de Duitse bezetter komt in het boek meerdere keren naar voren, maar ook de haat-liefde verhouding met de Communistische Partij is een steeds terugkerend verhaal. Door deze herhalingen ontstaat soms de indruk dat je een bepaalde passage al eerder in het boek hebt gelezen. De vraag rijst hierdoor of Merridale bewust meerdere keren gebruik heeft gemaakt van een voorbeeld om een standpunt te verduidelijken.

Dit is tevens het zwakke punt van het boek. In “Ivans Oorlog” wordt veelvuldig gezocht naar een verklaring voor het gedrag van soldaten. In vrijwel alle gevallen wordt door Merridale verwezen naar de invloed van de Communistische Partij en de politiek commissarissen (politroeks) die aan het front de Communistische gedachte hoog moesten houden. De successen worden toegeschreven aan de vaak heldhaftige optredens van de mannen in het veld, terwijl misdaden en fouten veelvuldig op het conto van de Sovjetregering worden geschreven. Hierdoor raakt het verhaal af en toe uit evenwicht.

“Ivans Oorlog” is echter een gemakkelijk leesbaar boek, dat erg toegankelijk en met vaart is geschreven. Het verhaal is losjes opgehangen aan de belangrijkste gebeurtenissen aan het Oostfront. Hierdoor blijft het boek ook goed leesbaar voor mensen die niet in het Oostfront zijn gespecialiseerd. Moeilijke afkortingen of Russische woorden worden door de schrijfster verduidelijkt en uitgelegd, waardoor het verhaal erg helder blijft.

Met “Ivans Oorlog” is Catherine Merridale er deels in geslaagd om het traditionele beeld van de Sovjet Soldaat te veranderen. Soldaat Ivan heeft na het lezen van het boek echt een ander gezicht gekregen. Toch blijft er een zweem van mysterie rond de soldaten van het Rode Leger hangen. Enerzijds heeft dit te maken met de enorme diversiteit van de soldaten in het Rode Leger, dat bestond uit mannen uit alle windstreken van de Sovjet Unie met ieder een eigen kijk op de gebeurtenissen. Anderzijds geeft Merridale aan dat het voor veel veteranen moeilijk is om te praten over de oorlog. De Sovjet Unie, het land waarvoor velen hun leven hebben gegeven, is tezamen met de Communistische ideologie ten onder gegaan.

Dit is wellicht het meest aangrijpende aspect van “Ivans Oorlog”. Door de val van de Muur is de oorlog in een ander daglicht komen te staan. Op hun oude dag worden veteranen geconfronteerd met een andere kijk op de oorlog. Niet langer zijn ze de helden die de Sovjet Unie hebben verdedigd, maar bezetters die de omringende landen met geweld een ongewenste ideologie hebben opgedrongen. Hun Communistische ideaal is een zeepbel gebleken, die na decennia uiteen is gespat.

Merridale beschrijft het als volgt: “Maar frontsoldaten vormden hun eigen mening over wat Communisme was. Hun Communisme had niets te maken met de grauwe wereld van theoretische boeken. De soldaten geloofden in vooruitgang, in het collectief, in de waarde van nieuw verworven vaardigheden. Wat zij Communistisch geloof noemden, ging over de overwinning van een rechtvaardige zaak op de duisternis. Het gold als een bewijs dat er, met de juiste wil en inspanning, een einde zou komen aan al het leed van de vooroorlogse jaren.”

“Ivans Oorlog” is behalve een uitstekende beschrijving van het soldatenleven een boek dat het belang van nuance onderstreept. Het geeft aan dat vanzelfsprekendheden niet altijd vanzelfsprekend zijn, maar bovenal toont het de nutteloosheid van oorlog. Zestig jaar na dato bestaat noch de Sovjet Unie, noch Nazi-Duitsland. Toch trekt de strijd nog altijd haar verwoestende spoor verder, in de herinnering van de veteranen. “Ivans Oorlog” is een kritische ode aan deze veteranen; opdat Soldaat Ivan nooit hoeft te sterven.