Het is een bekend en door historici als Gerard Aalders grondig onderzocht aspect van de Holocaust: roof. Alvorens de Joden te deporteren en in kampen in Oost-Europa te vernietigen, kleedden de Duitsers hen systematisch en tot op de laatste cent uit. ‘Joodse woningen’ en inboedels werden in beslag genomen en privébezit – geld, sieraden, kunst – moest bij de roofbank Lippmann, Rosenthal & Co (Liro) ingeleverd worden. Joodse ondernemingen kregen een Arische ‘Verwalter’, veelal een Nederlander in dienst van de nationaalsocialistische ‘Wirtschaftsprüfstelle’ of de ‘Omnia Treuhandgesellschaft m.b.H.’, die het ‘ontjoodste’ bedrijf voortzette of liquideerde, óf het ver onder de marktwaarde verkocht.

Ogenschijnlijk bonafide procedures en instellingen (de Liro was oorspronkelijk een Joodse bank) camoufleerden de geraffineerde en hoogst lucratieve nazi-roofpraktijken en veel notarissen, makelaars, accountants, taxateurs, en andere niet-Joodse Nederlanders, die soms schaamteloos profiteerden, werkten mee. In ‘Beroofd volgens de regels’ portretteert journalist en biograaf Joep Boerboom zeven Joodse ondernemers uit Deventer, die aan die ‘roof volgens de regels’ ten prooi vielen. De eigenaren van een slagerij, een textielgroothandel, een dansschool, een veehandel, een elastiekfabriek, een rijwiel(groot)handel en een boekwinkel zijn daarna allemaal, tenzij ze konden onderduiken en niet verraden werden, met hun gezinnen naar Westerbork en Auschwitz afgevoerd. Velen hebben het niet overleefd.

Boerboom plaatst de bedrijfsportretten en persoonlijke verhalen in de context van (Joods) Deventer voor, tijdens en na de oorlog. En aan de hand van allerhande bonnetjes, brieven, balansen, jaarverslagen en andere bronnen uit de archieven van de Omnia Treuhandgesellschaft bij het NIOD in Amsterdam en het Nederlandse Beheersinstituut (NBI) bij het Nationaal Archief in Den Haag reconstrueert hij van een aantal bedrijven de ‘Werdegang’ tijdens de bezetting en het vaak moeizame rechtsherstel na de oorlog minutieus.

Slachtoffers, maar ook medeplichtigen en daders, krijgen een gezicht. Assien Hendrikus Hardon bijvoorbeeld, een ondernemer die via de Omnia Treuhandgesellschaft de panden van Saartje, David en Barend Gosschalk, de net afgezette eigenaren van Slagerij Wed. I. Gosschalk op de Groote Poot 8, in handen kreeg. Na de oorlog bleef de verkoop gewoon van kracht: Hardon zou te goeder trouw zijn geweest. Wel betaalde hij de nabestaanden een schadevergoeding.

Of textielondernemer Erich Walter Ischebeck. Als de kersverse ‘Verwalter’ van textielgroothandel Adelaar, het familiebedrijf van Frans en Eduard Adelaar, verwittigde hij de broers op 3 januari 1942: "Hiermede verzoek ik U tot nader bericht niet meer aan de zaak te komen." Ischebeck eigende zich de onderneming zonder pardon toe, plunderde de zaak op onnavolgbare wijze en wist na de oorlog de dans bijna te ontspringen. De ‘Verwaltungstreuhänder’ had zich aan alles schuldig gemaakt, behalve aan "Treu", aldus een verbitterde Frans Adelaar na de oorlog.

Het lot van de broers Levie, Gerrit en Max de Lange illustreert de absurditeit van het anti-Joodse roofbeleid. De ‘gründliche’ liquidatie van hun kleine bedrijf, Veehandel en café De Lange nam drie jaar in beslag – met als dieptepunt een uitgebreide en belachelijke briefwisseling tussen allerlei instanties over een bedrag van f. 6,92 bij de Postcheque- en Girodienst. Dat was in 1944. Levie, Gerrit, Max en de rest van de familie De Lange waren toen al ruim een jaar dood – vermoord in Auschwitz.

Anderen overleefden wel, maar kregen na de oorlog allerminst een warme ontvangst. "Er was zo’n jodenhaat toen we terugkwamen dat ik jaren niet heb durven vertellen dat ik joods was", zegt Jet Stibbe-Van Gelderen van boekhandel en leesbibliotheek Stibbe aan de Brinkgreverweg. De zaak van haar en haar man Berend – hij overleefde het niet – werd geliquideerd en het gezin met twee dochtertjes moest onderduiken. Iemand als Barend Nijdeken, de onderduikgever van Max de Lange, presteerde het na de oorlog om De Lange’s nabestaanden een rekening van ruim driehonderd gulden te sturen "voor de kosten voor onderdak" – omdat hij zich onheus bejegend voelde.

In ‘Beroofd volgens de regels’ brengt Joep Boerboom de uitsluiting, beroving en vernietiging van de geportretteerde ondernemers dichtbij. Wel vergen de reconstructies van de berovingen en het naoorlogse rechtsherstel door de onvermijdelijke hoeveelheid details enig leesgeduld. De naoorlogse wederwaardigheden van sommige families zijn aan de lange kant. Die van de familie Fortuin van de elastiekfabriek Fortuin & Co bijvoorbeeld, waarbij de auteur de memoires van Rob Fortuin bovendien nogal kritiekloos lijkt te volgen. Maar over het geheel genomen heeft Boerboom met dit boek, een opdracht van het Etty Hillesum Centrum in Deventer, een voor een breed publiek toegankelijk, informatief en – last but not least – fraai geïllustreerd werk afgeleverd.